ТАУ АДЕТ, ТАУ НАМЫС

                                                                                    Сабий
Таулула, сабий тууса, къурманлыкъла этгендиле. Бютюнда жашчыкъгъа бек къууаннгандыла. Къыз сабийге саугъагъа мал, къойла, къумач, алтын, кюмюш атагъандыла. Уланчыкъгъа уа сауут-саба, тай да бергендиле. Олсагъат окъуна баланы намысын, сыйын кётюргендиле. Бёленип тургъан къагъанакъны, бешикден теше туруп, белинден энишгесин ачмазгъа бек сакъ эдиле.
Бютюнда жууундургъан заманларында тыш адамгъа белинден энишгесин кёргюзтюрге сюймегендиле. Къаты къыппачыкъ этип бёлегендиле. Къолчукъларыны, аякъчыкъларыны къымылдагъанларындан элгеннген этеди дегендиле буруннгу аммала. Кийимине тюйреуюч тюйрегендиле. Жастыкъ тюбюне къыпты, сирнек салгъандыла: жин зараны жетмесин деп.
Кече кёз байланнгандан сора сабийни арбазгъа чыгъармагъандыла.
Жашчыкъны атасына болушургъа, малгъа къараргъа, атха минерге, къоркъмазгъа, жигитликге юйретгендиле. Къызчыкъны уа тил жюрютмезге, кирсизликге, жууашлыкъгъа, намыс-тёреге.Таматагъа намыс бердиргендиле: ол юйден чыгъып, артха ненча кере кирсе да, анча ёрге туруп. Чючгюрсе да ол халда этип. Тиширыула сёлеше туруп, къызчыкъ керексиз зат эшитмесин деп, ол ангыламазча ушакъ этгендиле. Неда: «Арлакъчыкъда ойна», - деп, кеслеринден айыргъандыла. Сабийни къатында эр киши бийчесин къучакълагъан, ийнакълагъан тёре болмагъанды.
Ныгъышда олтургъан къартла ётюп баргъан къыз сабийге окъуна, туруп, намыс этгендиле. Жашчыкъ акъсакъалланы къатлары бла ётюп кетмей, къайтып, эки къолчугъу бла аланы къолларын тутханды, салам бергенди. Таматала сабийлени биреуню ырысхысына, малына сугъанакълыкъ этмезге юйретгендиле. Атаны, ананы, таматаланы ушакъларын бёлюп, ауузларына чабаргъа жарамайды деп айтхандыла. Атасыны ундуругъунда ойнаргъа къоймагъандыла.
Къызчыкъны туугъан кюнюнден башлап эркелетип ёсдюргендиле. Ургъан, тюйген адет жюрюмегенди. Акъылбалыкъ болгъанлай эшиу эшерге, алтын, кюмюш халыла бла къол жаулукъланы къыйырларын сырыргъа юйретгендиле. Жашчыкъны аманат этип, бир бирге бергендиле. Сёз ючюн, тау артына элтгендиле, аладан да сабий алып ёсдюргендиле. Ол адет ата-бабаларыбыз – скифледен къалгъан болур эди, баям. Бу зат кеси да бир бирге ышаныулукъну белгисичады.
Ата-анагъа сабийин махтагъан тёре  болмагъанды, не этимли жаш, къыз эсе да. Андан сора да, атаны, ананы кёзю балагъа бек тиеди дегендиле. «Ол аман жаш», - деп да андан айтхандыла.
Сабийни хант къангада жутланмай ашаргъа, тоюп кекирмезге, таууш этип чайнамазгъа, ашай тургъанлай сёлешмезге юйретгендиле. Аппасы, атасы, къоншусу болсун, сабийге эт юлюш узатса, ол аны эки къол аязы бла алыргъа керек болгъанды, «Сау бол» деп. Балагъа кёз тиеди деп бек къоркъгъандыла. Аны ючюн бетине къазан къарачыкъ жакъгъандыла. Таматаны, не кетип баргъан атлыны жолун кесмезге юйретгендиле. Кесингден таматагъа жууап этме, къайырылма дегендиле.
                                                                                            Уланла
«Ариу къылыкъ къызгъа керек, андан да алгъа уа жашха керек», – деп болгъандыла буруннгулула. Биринчиден, жашны атасына, анасына, таматалагъа намыс берирге юйретгендиле. Абаданны олтургъан жерине барып орналмазгъа, кесинден уллугъа туруп жер берирге да. «Малны окъуна урма, ачытма, итни да сынсытма – тили жокъду, гюняхды», - дегендиле.
 «Къоншунг бла къалай не халда жашай эсенг да, кишилигинг аны бла билинникди», - дегендиле. Дини башхады деп, адамны сындырмазгъа, кишини ыспассыз этип сёлешме, кишини ырысхысына зарланма, дегендиле уллайгъанла. Элде тамата, къарыусуз болса, жашла жыйылып, анга чалгъы чалгъандыла. Биченин юйюне келтиргендиле. Хунасын, журтуну тозурагъан жерин къалагъандыла. Уллайгъан адамны ауур жюгюн арбазына дери жетдиргендиле. Къонакъ келсе, чабып, атындан тюшерге болушхандыла, атына аш салгъандыла, суу ичиргендиле. Тиширыу хапаргъа къошулмагъанды. Хант хазырлагъанды. Жашы аны къонакъгъа элтгенди.
Тойлада жашла къызланы намысларын бек кётюргендиле. Тепсей туруп, бармакъларын жаяргъа жарамагъанды. Ол къызны намысына ушамагъанды. Аны, ариу сюзюлюрге къоймай, абызыратыргъа жарамагъанды. Тепсеп бошагъандан сора, къалайдан чакъыргъан эсе да, алайгъа къайтарыргъа керек болгъанды. Жаш, онг къолун жюрегине салып, баш ургъанды къызгъа. Эриши лакъырда этерге жарамагъанды.
Абизеххе баргъанда болмаса, къызгъа къолу бла тиерге эркинлиги болмагъанды. Бу тепсеуде жаш адамла бир бирлерине кёллерин ачхандыла, белгиге алтын не кюмюш жюзюк, неда инжи бла сырылгъан къол жаулукъ бергендиле. Улан къызны къачырса, аны жууукъларына ол белгини кёргюзтюп, алай жарашхандыла.
Жаш сюйген къызы бла жашырын тюбеген адет болмагъанды. Аны эгешчиги не гитче къарындашчыгъы, неда келинчиклери, неда къыз нёгери узакъ болмай къатларында тургъанды. Бирде жашны эгечи болгъанды къызгъа келечи.
Кеси сюймеген къызны къачыргъан адет къарачайлылада бла малкъарлылада жюрюмегенди. Къатын алгъан жаш жууукъларына намыс этип бир ауукъ заманны болуш юйде тургъанды. Жангы юй бийчесине уа кече белинде жашырын келгенди. Бир ауукъ заманны ныгъыш къартлагъа кёрюнмегенди.
Къызгъа, жашха да кеси ёз тойларында тепсеген намыссызгъа саналгъанды. Таматаланы къатларында жаш юй бийчеси бла ушакъ этмегенди, эркелетмегенди. Ата-анасыны къатында сабийин кётюрмегенди, къоюнуна алмагъанды. Юй бийчеси бла ары-бери чыгъаргъа тюшсе, аны аллында баргъанды.
Къарачайда, Малкъарда уучу жашла кёп болгъандыла. Ала къуру жугъутурлагъа жюрюмегендиле. Уудан бёденеле, жумарукъла, жаз тауукъла да келтиргендиле. Андан келе, алларына не сабий, не тиширыу тюбесе, къанатлыларындан юлюш этгендиле. Жугъутур тюшюрселе да, къоншугъа, къарыусузгъа, ауругъан адамгъа юлюш чыгъаргъандыла. Керексизге кийик ёлтюрмегендиле. Апсатыдан, аны къызыны къаргъышындан да къоркъгъандыла. Атлы жашла элге жетселе, суху кирмей, атларындан тюшюп, аланы адеж тутуп, алай киргендиле.
Къарачайлы, малкъарлы жашла намысны билген, кишини сындырмагъан, жууашла, огъурлула болгъандыла. Алай аланы намыслары бла ойнаргъа базыннганла чыкъсала, кеслерин терк танытхандыла. Артыкълыкъны кечмегендиле кишиге да. Ойнай да, ишлей да, уруш эте да билгендиле ала. Андан айтылгъанды: «Таулу киши жетген кюнде жетеуленнге баз болур!», - деп. Къайсы халкъны адамы болса да, элни озуп баргъан жолоучугъа туруп, намыс этгендиле. Саламын алгъандыла. Къонакъбайлыкъ этерге сюйгенлерин билдиргендиле. Юйден суусап, айран чыгъаргъандыла.
                                                                                                 Къызла
«Бизде, Ингилизде, аллай ариу кём-кёк кёзлери болгъан къызла жокъдула», - деп жазады XIX ёмюрде таулу къызланы кёрген бир алим. Кертиси бла да, иничкебел, субайсан, назик къызла Малкъарда кёп эдиле. Къуру ариулукълары бла къалмай, намыслыла, адеплиле да болгъандыла. Таулу гоша къызла, бийче тиширыула атлашларындан, сабыр селешгенлеринден, сюзюлюп тепсегенлеринден окъуна танылгъандыла.
Ала эр кишиле бла кёзлерин кётюрмей саламлашхандыла. Аталары бла окъуна. Аланы ушакъларына къошулмагъандыла. Аталарына, къарындашларына намыс берген угъай, ала айтхандан чыкъмагъандыла.     
Уллу сёлешмегендиле, ёнлерин кётюрмегендиле, кёзбау, ётюрюк къубулмагъандыла! Аллай сыйсыз къылыкъ къанларында жокъ эди. Акъылбалыкъ болгъандан башлап, эшиу эшгендиле, акъ гыранчалагъа чачакъ тюйгендиле, кийим тигерге юйреннгендиле. Алтын, кюмюш накъышлы айбат затла тикгендиле. Къол жаулукъланы, ёзге кийимлени да инжи бла сыра билгендиле, эрге баргъынчы, татымлы ашла эте да. Сёз ючюн: бир-бир халкълада келинин къайын анасы юйретеди. Бизде уа келин кёп затны кеси билип келеди юйюнден.
Къызны: азыкъны жутланып ашама, тойгъа тоюп бар, хант къангада кёп олтурма, кесинге къаратып сёлешме, гыржынны уллу къапма, сындырып, алай ауузлан, ашны таууш этип чайнама, аш исси эсе, сууутама деп юфгюрме, сууугъунчу сакъла, хант къанганы юсюнде тишлеринги къазма, деп юйретгендиле.
Эр киши жолну ётюп бара эсе, къыз анга жол бергенди. Къартны жолун кесмегенди. Жолда неда хуна жанында хапарлашып сюелмегенди.
Сюйген адамы болгъан къыз, уялып, ата-анасына ичин билдирмегенди. Келинине, болмаса уа, жууукъ жетген келинлени бирине жюрегин, акъылын билдиргенди. Ол а къызны анасына айтханды. Улан нёгерсиз, биргесине келинлеринден бири болмай къачмагъанды. Адамлары ызындан келип, жарлыды неда биз бюсюремеген тукъумду деп, алып кетселе, аллай къыз ыспассыз болгъанды.
                                                                                                          Келинле
«Юйге келин келди, берекет, къууат, келтирди», - деп къууаннгандыла буруннгулула. «Жашыма къатын алайым, тобугъума берне салайым», - дегендиле аммала уа, туудукъларын эркелете.
Келген келинни отоуунда къызла, жашла кече узуну оюн, той этип тургъандыла. Экинчи кече жашны нёгерлери аны болуш юйден алып келгендиле. Намысы бла келгенни намысын жашны тукъуму кёкге кётюргенди. Эрттенликде уллу той этгендиле, алгъыш аякъла кётюргендиле. Къызны анасына ыспас этгендиле, атасына махтау салгъандыла. Биргесине келгенлеге (эки жаш бла эгечи неда келини) саугъала бергендиле.
Келиннге къайын анасына, атасына, таматалагъа сыртын бурургъа жарамагъанды. Келген жеринде оноугъа къошулмагъанды, кеслери тилегинчи. Ол, танг эрттен туруп, ийнек саугъанды, арбаз сыйпагъанды, ашарыкъ этгенди. Амма неда къайын ана бергенди анга аш этерик затланы. Гумугъа ол кеси кирмегенди. Намыс этип, къайынларындан тил тутханды. Бир ауукъдан, къайын ана бла ынна хант къанга къурап, саугъала берип, келинни сёлешдиргендиле. Къайын атасы бла ол ёлюп кетгинчи окъуна сёз айтмай тургъандыла кёбюсюнде. Ол сёлешдирсе уа, не къунажин, неда бир аламат алтын саугъа бла къууандыргъанды келинин. Жашны ана къарындашлары, ата къарындашлары да, онгларына кёре, бирер саугъа этип, алай тил ачдыргъандыла.
Ауурлугъу болгъан келинчик эл аллында айланып турмагъанды. Ол къайын атасына, къайын анасына угъай, эр киши жууукъларына окъуна кёрюнмезге кюрешгенди. Кюн батхандан сора сабий сакълагъан тиширыуну кесинлей тышына жибермегендиле.
                                                                                                Тиширыула
Тиширыуну намысы бурун таулулада уллу болгъанды.  Аны къатында аман сёз, хыны сёз айтылмагъанды. Тюйюш ачылмагъанды. Кетип баргъан атлы тиширыулагъа тюбесе, тюшюп, салам бергенди. Дертчиле сюргенни жанын жаланда уллайгъан тиширыу тилесе сакълагъандыла. Эр киши аны ёшюнюне эринин тийирсе, ол тукъумну жашына саналып къалгъанды. Къама уруш эте тургъан жашланы арасына тиширыу жаулугъун атса, уруш-тюйюш тохтагъанды. Ол адет бизни ата-бабаларыбызгъа скифледен, аланладан къалгъанды.
Элде намыслары жюрюген тиширыуланы эр киши оноугъа окъуна къошхандыла. Анасыны къатында аман айтхан, эриши сёлешген, анга жууап этген бек осал адамгъа саналгъанды. Ийнек саугъан, бахча иш болмаса, къыйын затла бла эр кишиле, бир амал болуп, тиширыуларын арбазларындан тышында къыйнамагъандыла.
Малны тиширыу кёзден ташада кесгендиле. Санлап, чегилерин сайлап, жёрмеле этип, андан сора бергендиле тиширыулагъа этни. Той, сый болса, эр кишиле этни уллу къазанлада кеслери къайнатхандыла. Тиширыуну ургъан, тюйген адет ахыры да болмагъанды. Аллай кишини эрге санамагъандыла.
Аякъ тюбюне атсанг, битеу Кавказдан келип, сатып алырча омакъ накъышлы кюйюзле, кийизле, жамычыла, башлыкъла эте билгендиле бизни тиширыуларыбыз. Шёндю да битеу дуниядан келген къонакъла сатып алгъан жюн жаулукъла, ёзге керек затла эшедиле. Ариу накъышлы сабий кийимле да.
                                                                      ЭР КИШИЛЕ

Малкъар-къарачай халкъны эр кишилери, айхай да, батырла, намыслыла болгъандыла. Бийикликлерине акъсакъ Темирни аскерчилери сейир этген къалала, бюгюннге дери сакъланнган кешенеле да ишлей билгендиле, ташлада будай битдиргендиле, къая дорбунлада мингле бла малла тутхандыла, жылкъы кютгендиле, душманнга къажау тургъандыла. Гудучулукъну айыпха, намыссызлыкъгъа санагъандыла.
Къонакъбайлыкъларын узакъгъа айтдыргъандыла. Тыш къыралчы къаячыланы алларында жугъутурлача баргъандыла. Жууаш, огъурлу, чомарт, айтхан сёзлерине кертичи болгъан, ишчи, аш къангадан намыслары бла тура билген – ма аллайла болгъандыла бизни эр кишиле. Аталарына, аналарына намыс бергенле, аланы къартлыкъларын тынчайтханла.
Келген къонакъны намысын-сыйын кётюргендиле, антларына, берген сёзлерине кертичи болгъандыла. Огъурсузлагъа, кюйсюзлеге саналмай, басымлы, тынгылы адамла болгъандыла. Алай кеслерин кишиге басынчакълатмагъандыла. Атда барыргъа, ушкок атаргъа, къама уруш этерге да уста эдиле.
                                                                                         Таматала
«Къартны бурунун сюрт да, оноугъа тут», - деп болгъандыла буруннгулула. Уллайгъан адамны олтургъан жери юйде бек сыйлы болгъанды. От жагъаны къатында, тёрде. Неда хант къангада сыртын къабыргъагъа, бетин эшикге айландырып олтургъанды. Амманы олтургъан жери уа кийиз жайылгъан тапчан болгъанды.
Аш аппадан башлап кичи жашха дери, сора ыннадан кичи къызгъа дери кезиулеп салыннганды. Къартны жатхан жерлерине олтурургъа жарамагъанды. Оноууна къуру кесини юйюрю угъай, тукъум да, къоншула да, элчиле да тынгылагъандыла. «Юйюрню башы аппа, боюну уа ынна», - дегендиле буруннгулу таулула.
                                                                                           Киеуле
Не Малкъарда, не Къарачайда киеуле къайынлары бла жашамагъандыла. Ол шарайыпха саналгъанды. Къарар адамы болмай къалгъан къайын атасын неда къайын анасын киеу ёз юйюнде тутханды. Аны хыликкя, масхара этип сёлешген адет болмагъанды. Киеулерин жашларындан кем кёрмегендиле.
Юйде къыз киеуюне туугъан къарындашынача ышаннганды. Къызны эрге берселе, аны биргесине жибергендиле. Къонакъгъа келген киеуге иги къарагъандыла, сыйлагъандыла, ариу кёргендиле. Биринчи къызны элтирге келген киеулюкню хант къангасына бир амал болуп жаз тауукъну этин салмай къоймагъандыла.
Къыйынлыкъда, бушууда уа киеу къайынларына биринчи болуп жетгенди. Къонакъ келсе уа, къой кесгенди, ашха-суугъа тюз кеси юйюндеча къарагъанды. Къонакъны айыпсыз ашыргъанды.
                                                                                          Къонакъла                   
Келген къонакъны, ол къайсы халкъдан болса да, аны сыйлы кёргендиле. Къой кесгендиле, эт бишгинчи, тиширыула бишлакъ, картоф, ханс хычинле этгендиле. Гыржын, айран салгъандыла. Къыш чардакъда сакъланнган къыймаланы бишген картофда жылытып, хант къангагъа салгъандыла. Айран, гыржын да. Кырдык чай да бергендиле.  Къонакъ ызына тебиресе, аны къоркъуусуз жерге дери ашыргъандыла. Дертчиси болса уа, жашла аны жетер жерине дери жетдирип къайтхандыла.
Тойда къонакъланы ичинде башха халкъны адамы болса, аны тилинде жыр айтхандыла, тилин билмеселе уа, анга атап, намысын кётюрюп, тауча жырлагъандыла. Бир-бир тойлада бюгюн да къазах, къыргъыз, узбек, корей тилледе жыр айтадыла, кёчгюнчюлюкде болушлукъ этген миллетлени эсгере.
                                                                                     Эр киши бла аны юй бийчеси
Эр кишиге туурада юй бийчесин махтаргъа, анга ариу айтыргъа, эркелетирге, къучакъларгъа не уппа этерге жарамагъанды. Ол сууукълукъдан угъай, намыс этгенден болгъанды. Кавказ халкълада бек жумушакъ, сабыр халлы, юй бийчелерине, сабийлерине иги малкъарлы эр кишиле саналгъандыла. Юйге къонакъ келген кече эр киши бийчеси бла бир ундурукъда къалмагъанды. Ол асылсызлыкъгъа саналгъанды.

 

Улбашланы Саният.
Поделиться: