Кесине сакъ болмагъаннга доктор да болушалмайды

Кюз айла. Жылны бу кезиуюнде кюнню халы сутканы ичинде бир ненча кере тюрленеди.  Эсине тюшсе, жиляр, ызы бла уа къарап-къарагъынчы ойнап, кюлюп башлар. Бутларында, беллеринде жел ауруулары болгъанла, радикулитден къыйналгъанла алгъадан окъуна биледиле кюн бузуллугъун, хауа тюрлениригин. Къанларыны басымы кётюрюлюп, жюреклери ауругъанла уа? Гипертоникле? Кюнню былай терк-терк тюрлене, бир жауа, бир ачыла тургъаны кимден да алагъа къыйынды. Аны юсюнденди Огъары Малкъарда больницаны баш врачы Чаналаны Аслижан бла ушагъыбыз.

- Аслижан, кюнню терк-терк бузула, ачыла тургъаны жюрек-къан тамырлары ауругъанлагъа, къанларыны басымы кётюрюлюп къыйналгъан саусузлагъа бегирекда къоркъуулуду деген оюм  тюзмюдю?

- Халкъда эрттеден бери жюрюйдю бу оюм. Ол  бюгюн-бюгече айтылып къалмагъанды. Кёп ёмюрлени ичинде адамла хауа болумла, табийгъатда бола тургъан тюрлениуле бла саулукъларын байламлы этип келгенлери эрттеден да белгилиди. Анга медицина да шагъатлыкъ этеди. Алай хар саусуз да табийгъат тюрлениулени бирча сезмейди. Ол  адамны чархына, санына, саулугъуна кёре болады. Бирле ол затны сезедиле, бирле уа - арталлыда угъай. Болсада ариу кюнле кимни да, бек алгъа уа саулугъуна тарыкъгъан адамны, кёлюн кётюргенлери, санын-чархын женгиллендиргенлери уа даулашсызды.

- Адамны, саусузну дейик, къан басымы кёбюсюнде аны жыл санына кёре болады, абадан бола баргъаны бла ол да кётюрюле барады дегеннге уа къалай къарайсыз?

- Анга угъай, хау деп да айтыргъа къыйынды. Алай ол оюм тюздю деп къояргъа да
жарарыкъ тюйюлдю. Нек? Биринчиден, гипертония ауруу сабийине ата-анадан кёче келгенин, кёчерге боллугъун да медицина эртте тохташдыргъанды. Аны атасы неда анасы ол ауруудан ауругъан эсе, сабийге да ол жабышыр деген къоркъуу ахырына дери да сакъланады. Алай ол да болмай къалмазлыкъ зат тюйюлдю, кёп зат адам кесин жюрютгенине, ашагъан ашына, диетаны сакълай билгенине кёре болады.

Экинчиден а, жюрек-къан тамырлада артерия басымны кётюрюлгени адамны жыл
саныны уллулугъуна кёре болуп къалмайды. Жыл санлары алтмышха-жетмишге, андан да уллугъа жетгенлени араларында артерия басымлары бек аламат болгъанла кёпдюле: ол
а баш жаны 120-ны, тюп жанында басымы уа 80-ни кёргюзтген кезиудю. Гипертония аурууну жюрек къыйынлыкъ, ачыулу иш, уллу бушуу чыгъаргъан кезиуле да аз тюйюлдюле.

- Адам жюрек  къан тамырларыны ауругъанын къалай билирге боллукъду?

- Аны артерия басымы ол айтылгъан бек аламат мардадан кётюрюлген эсе, 140-90
болгъан эсе окъуна, сагъайыргъа керекди. Андан уллугъа кетгенин айтмай окъуна къояйыкъ. Ол заманда саусузну башы, желкеси ауруйдула, къусарыгъы келгенча болады. Басымы алашагъа тюшген эсе уа, санлары тутмайдыла, башы тёгерек айланады, кёзлери ау кёргенча боладыла.

- Дагъыда гипертонияны къаллай белгилери боладыла?

- Ала хар адамда да бирча болуп къалмайдыла. Басым уллугъа кетген эсе, саусузну
жюреги ийне бла чанчханча ачытыргъа, боюнундан буугъанча, солууу тыйылып, кёкюреги кюйюп баргъанча къысаргъа боллукъду. Ол инфарктны биринчи белгисиди. Аллай кезиуде мычымай терк болушлукъну чакъырыргъа керекди.

Бизни къолубузгъа кеч тюшген къыйын саусузла да боладыла. Игирек болгъандан сора 
сорсакъ, бир затым да аурумагъанлай болуп къалгъанма былай дегенле тюбейдиле. Алай болмаз ючюн а, эрттен, ингир да артерия басымны ёнчелей турургъа, юйде танометр тутаргъа керекди. Къанны басымын ёнчелеген а къыйын тюйюлдю.

- Баям, саусузну болуму ашы бла да байламлы болур.

- Чабакъ хайырлы ашарыкъды, дейдиле. Алай черек сууда тутулгъан чабакъ жаулу болгъанын кёпле билмейдиле, аны хайыры азды гипертоникге, тенгиз чабакъны хайырланнган игиди.

Сютден этилген ашарыкъланы юслеринден да кёп айтадыла. Кефирни неда айранны юслеринден. Къалынлыгъы бир процентден кёп болгъан сют, кефир неда айран къыйын
ашарыкълагъа саналадыла. Саусуз аланы  мардагъа кёре хайырланса игиди. Бек аламаты уа - тахта кёгетле бла жемишледиле. Ала къан тамырланы, айхай да, жюрекни да холестеринден тазалайдыла.

Гипертоникни бек уллу душманы уа туз, тузлу ашарыкъладыла. Аны хар саусуз да билирге, кесин андан кенгде тутаргъа керекди. Ичгини юсюнден а айтыр кереклиси да жокъду. Бу экисини да къартны, жашны да чархына хаталары уллуду.

-Врачха барып, ол жазгъан дарманланы бир-эки ай ичип, андан сора ичмей тохтайдыла кёпле.Аланы адамны баууруна, аш орунуна, бюйреклерине да хаталары уллу болгъанын да жашырмайдыла. Сора къалай болады да?

- Эки  аман затдан хатасы азырагъын сайларгъа керекди, дейдиле халкъда. Арталлыда дарманны унамай, артерия басым а уллу болгъанлай турса, ол  жюрекни бузадан буза барады, сора инфаркт  неда инсульт болургъа къоркъуу чыгъады. Алай бла адамны жашауу юзюлюп къалыргъа боллукъду. Дарман ичерге уа керекди. Хар къолгъа тюшген, кёрген дарманны угъай, врач айтхан, жазып берген дарманны, ол кёргюзтген марда бла.

- Къуруда уллу дозаланы ичип турмай, аланы азайтыргъа уа бир жол бармыды?

- Барды. Саусузну чархына, аурууну къыйынлыгъына, ол къалай баргъанына, бек игиси уа - диетаны къаты тута билгенине кёре. Тауча айтсакъ, къарынын керексиз затладан тыя билгенине кёре. Ол заманда дарманны да азайтыргъа боллукъду.

- Баям, адамны къылыгъы, жашау формасы да магъаналы болурла.

- Терк ачыуланыргъа, керексиз сёз къозгъап, жюрекни къыйнаргъа жарамайды. Хар
саусуз да билирге керекди кючю неге жетеригин: ауур зат кётюрюрге боллугъун бла
къаллыгъын. Бек иги рецепт - хар адам кесин къалай жюрютюрге кереклисин ангылай билгениди,
кесине бек иги доктор да ол кесиди.