«Адамлыкъ-манга неден да багъалыды»

Филология илмуланы доктору, КъМКъУ-ну орус эм тыш къыраллы литератураланы кафедрасыны профессору Кучукланы Ахметни къызы Зухураны биз университетде окъугъан кезиуюбюзде биринчи лекциясы бла келгени, А. Экзюперини жашау эм чыгъармачылыкъ жолуну юсюнден айтханы кёз аллымдады. Алыкъа ол уллу илмугъа энди атламла эте башлагъан алим эди, кандидат диссертациясын хазырлагъан кезиу. Аны ол жетишими бла курсубуз жюрекден алгъышлагъаны да эсимдеди.

Андан бери кёп заман озду. Сюйген преподавателибиз илмуланы доктору, профессор деген даражалагъа да жетди. Аны бла бирге ол бу жолгъа бирсилени да юйретеди. Илмуланы кандидатларын, докторларын да хазырлайды. Ол 150-ден аслам статьяны эм уллу китапланы, сёз ючюн, «Онтологический метакод как системообразующий принцип этнопоэтики  (на материале карачаево-балкарской поэзии) эм «Карачаево-балкарская вертикаль».

Бу кюнледе Зухура Ахметовна туугъан кюнюн белгилейди. Биз да, аны байрамы бла алгъышлай, бир къауум сорууубузгъа жууап беририн излегенбиз.

-Зухура Ахметовна, адамны бу жашаугъа кёз къарамы, акъылы юйюрден келеди. Ол аны не жаны бла да тутуругъу болгъанлай къалады. Сёзюбюзню андан башлармы эдик?

-Юйюрню магъанасы адамны жашауунда, айхай да, уллуду. Мен Къазахстанда туугъан тёлюденме. Анда жаланда алты жыл жашагъанлыгъыма, боранла бюгюн да эсимдедиле. Акмолинск областьда Вишнёвка деген элде тургъанбыз. Бери алгъаракъ кёчюп кетген жууукъларыбыз ары алмала ийгенлеринде, аланы ийисгеп, тансыкълагъанбызны да унутмайма.

Артда уа мен Тёбен Жемталада ёсгенме. Аппам Кучукланы Капалауну бла ыннам Нёгерланы Шешкурну къызы Халиматны биргелерине тургъанма. Ала огъурлу, халал да адамла болгъандыла. Аппам  арап, къумукъ  тилледен да окъуп, кёчюрюп, къуруда бир затла  жазгъанлай туруучу эди. Ол кезиулеринде биз, сабийле, ойнап: «Дерслерин этеди»,-деп да айтханбыз. Аны  уллу библиотекасы болгъанды. Ол анга Огъары Малкъардан Ахмат хажи деген биреуден тюшгенди.

Аппабыз 114 жыл жашагъанды. Артда кёзлери аман кёрюп тебирегенлеринде, ол битеу жазгъан затларын адамлагъа юлешдирген эди. Ийнанмакълыгъы уллу болгъанды. Баям, аллай бир кюч, къарыу да андан келе болур эди анга. Аны, Аллахха ийнанаса деп, тутхан да этгендиле. Ол Воркутада тургъанында, бек къыйналгъаныны хапарын айтыучу эди.

Ыннабызны айтсам, тынч адам эди, огъурлу. Къайнар суу бла макъаны ачытханма деп, жарсыгъанын унутмайма. Не тюрлю тиширыу ишге да андан юйреннгенме. Артда тыш къыраллымы дейсе, бирсими дейсе, ашланы хазырлайма деп, кёп баш аурутуп тургъанма. Ыннам этген ашдан татыулусун  а кёрмедим.

Бизни халкъыбызны ол жаны бла хар заты да адамны саулугъуна,  къарыууна да тап жарашады. Бир заманда биреуню адырын къурулай къайтармагъанды. Аш-сууну ариу жюрютюрге юйретгенди. Аппабызны сыйлагъаны  уа энчи тема окъунады. Аны кесини шинтиги, ашха жюрютген сауутлары да башха болгъандыла. Бу адетни мен кесими юйюрюме да кийиргенме.

Атабыз бла арабызда жылыу бек иги эди. Ол юч классдан ары окъумагъанды. Болсада ангылауу тилден, адабиятдан да терен эди. Малкъар,  орус жырланы сюйюп айтханды. 

-Ол кезиуде тиширыуну илму бла кюрешиуюне кёз къарам шёндюча тюйюл эди.

-Кертиди. Болсада мени киши тыйып кюрешмегенди. Университетде орус тил бла адабият бёлюмге киреме деп келеме да, анда уа ингилиз тилни берирге керек. Мен а ахырысы бла да ол болмагъан жерде окъугъанма. Жарсып, юйге жиляп келеме.

Анабыз манга репетитор табады да,  анга бир жылны жюрюп,  ингилиз тилге юйренеме. Бэби Боннер Нальчикде жашагъан америкалы тиширыу эди. Ма  аны айтханы бла сайлайма ол кезиуде роман-герман тиллени факультетин. Тыш къыраллы адабиятдан дерслени Рано Нобиевна Каюмова  бергенди. Аспирантурагъа да Москвагъа мени ол жиберген эди.

-Китапларыгъызда халкъыбызны къаяланы, тауланы сюйгенини юсюнден жазасыз. Ол затны поэтлерибизни чыгъармаларындан юлгюле бла ачыкълайсыз. Чыгъармаларыгъызда «тик», «ёре» деген ангыламлагъа жораланнганларыгъыз да бардыла. Бу тема сизге не бла жууукъду?

-Билемисиз, доктор диссертацияма илму башчылыкъ этген академик Георгий Дмитриевич Гачевни «Ментальность народов мира» деген китабын окъугъанымдан сора  кесибизни халкъыбызны юсюнден аллай илму иш жазаргъа кёлленеме. Ол мени борчумча кёрюннген эди. Алай аны терк окъуна жазып да къоймагъанма. Огъары Малкъаргъа барып, анда Кучукланы Рамазанны юйюнде бир ауукъ заманны туруп, эски эллеге, къалалагъа, бирси жерлеге да къарап, китапны къалай  хазырлап башларыгъымы сагъышын этгенме, аны «ачхычын» да анда тапханма дерге боллукъду.

Бизни халкъыбыз аллай тик жерледе жашайды, бир-бирле альпинистлеге ол бийиклик ючюн даража бередиле. Ма алай бла «ёре», «тик» деген ангыламлагъа сейирим бла биринчи китапны жазгъанма. Ала бизни тилибизде къалай жюрютюлгенлерине да эс бурчугъуз: ананг ёретинмиди, тик турду, дагъыда аны кибик. Адамгъа намыс этсек да, ёрге къобуп, сый, хурмет беребиз. Аны ахыр жолгъа ашыргъанда да,  сюелип турабыз. Ол бошдан тюйюлдю. Табийгъат кеси жаратады инсанны алай.

Бу ангыламланы дагъыда «Нарт эпосда», Мечиланы Кязимни поэзиясында,  кёчгюнчюлюк фольклорда бютюн эслейсе. Сюргюн бла байламлы дагъыда бир зат - адамларыбыз ёрге,  къая  башларына къараргъа термилип,  бахчаларыны тёгереклерин чёплеу бла да къуршалагъандыла. Къулий улуну чыгъармаларында да барды ол. Сора, билемисиз, вертикаль деген сёзде тик кесеги болгъаны да мени сейирге къояды.

-Бусагъатда быллай китапла керекмидиле, аланы ким окъуйду, не магъаналары барды дерикле да болурла. Ма  бу жанын алып къарагъанда, не айтырыкъ эдигиз?

-Кертиди, биринчи китабым асыры илму  тил бла жазылгъанчады. Аны себепли «Карачаево-балкарская вертикальны» халкъны асламысы ангыларча, окъурча  жарашдыргъанма. Хау, шёндю глобализация кюнден кюннге болгъанны ууучлап баргъанча да кёрюнеди. Болсада быллай китапла кеслерини тамырларын билирге, аланы кюзгюдеча кёрюрге сюйгенлеге окъуна дейим, керекдиле.  Эс бурчугъуз, терек окъуна къалай ёседи. Аны тамырлары не къадар къарыулу, саулукълу, кючлю болсала, ол къадар бийикликге, кенгликге да бирча итинеди. Жангы тёлю да тюз ма алай окъургъа, билирге да сюерикди.

Бизни поэзиябыз, прозабыз да сейирди. Ненча жылны тыш къыраллы адабиятдан окъутуп келеме университетде. Алай кесибизни чыгъармаларыбыз аладан артха къалмайдыла. Огъарыда сагъыннганларымдан сора да, Бабаланы Ибрагимни, Отарланы Керимни, Зумакъулланы Танзиляны, дагъыда кёп башхаланы айтыргъа боллукъду.

Толгъурланы Зейтун а?! Ол кючлю билимли, терен акъыллы литератор болгъанды. Аны «Кёк гелеуюнде» ананы сыфатын жангыдан къайтарып бир окъучугъуз. Эндиге дери кёп чыгъармала бла шагъырейлигими айталлыкъма. Алай ананы сыфаты,  ма  бу романдача, суратланып алыкъа бир жерде да окъумагъанымы да черталлыкъма.

-Арт кезиуде алимле, кюнню узунлугъуну юсюнден айта, шёндю бир сагъат 60 угъай, 40 минут болгъанды деп  шартланы келтиредиле. Былай къарагъанда, анга ийнанмазча да тюйюлдю. Сиз а кюнню режимин къурагъанладанмысыз?

-Кесими бек низамлыгъа санайма. «Заманым жокъду»  дегенни мен ангыламайма. Кеч къалыргъа сюймейме. Тюкенле, учрежденияла кечирек ачылгъанларына гузаба этеригим окъуна келеди. Нек дегенде  эрттенликде сагъат тёртде-бешде окъуна турама. Болсада ингирде уа заманында тынчайгъанны сюеме. Сабийлени да алай юйретгенме. «Табийгъат жукълагъанда, сиз да жукълагъыз, ол уяннганда уа, къобугъуз»,-дейме. Аны себепли эрттенликде жазаргъа да бек сюеме. Ол заманда этген затынг кеси да тынгылы болады.

-Сабийлени сагъындыгъыз. Аланы жаланда мен айтхан депми юйретесиз огъесе уа?

-Биринчи классдан окъуна юй дерслерине къатышмагъанма. Кеслери алларына низамны, жууаплылыкъны сезселе сюйгенме. Бир китап керек болса, аны табаргъа болушуучума. Къалгъанын кеслери тамамлайдыла. Школда алгъан белгилери ючюн урушмагъанма. Аллайланы ангылагъан  да этмейме. Сабийни кесинги тенгингча кёрюрге, анга эркинликни да бере билирге керекди.

Алагъа къарачай-малкъар тилни юйретиуде аталары Берберланы Бурханны къыйыны уллуду. Нарт эпосну, жомакъланы кёп окъугъанды, диктантла жаздыргъанды. Юйде  бош заманыбыз болуп олтурсакъ, «Нартланы окъугъуз» деп, бир бирге чам этген тёребиз окъуна барды.

-Жашауда нении  бек багъалайсыз?

-Юйюрюмю, культураны, адет-тёрелени бек багъалайма. Сорууунга бир сёз бла жууапласам а, адамлыкъны. Жашауда хар атламыбыз, этген жумушубуз да бизге аны ангылатханлай турады. Адабиятны юлгюге алсакъ да, эрттеми, бюгюнмю жазылгъан чыгъарманы окъусанг,  ала барысы да адамлыкъгъа юйретедиле, аны юсюнден айтадыла. Бу дунияда адамлай къалыргъа, ахшы  ыз къояргъа тийишлисин чертедиле.