БИРИНЧИ БОЛУУНУ ЖАРЫГЪЫ

Геляланы Рамазанны аты малкъар драматургия, малкъар театр бла байламлыды. Къайда да аланы къуралыу эм айныу жоллары бирге келеди. Тарыхлары узакъ бурундан башлана эсе да, анга театр искусство деп аталгъан кезиу узакъ тюйюлдю. Алгъын ол оюн болгъанды. Сёз ючюн, тойда гяпчини оюну да гитче театрды. Аны жигитлери – тойну бардыргъан адамла, айтыр сёзлерин алгъадан хазырламасала да, бек ахшы билгендиле орналгъан тёрелеге кере не заманда не айтыргъа, не этерге керек болгъанын. Алай башланнганды малкъар драматургия, театр да. Дуния драматургияны тарыхын айта келгенде, минг жылла алгъа жашагъан Еврипид, Софокл, Эсхил жазгъан комедияла, трагедияла бюгюн да кёргенлени сейир этдирип турадыла. Алада бюгюн да аманнга аман деп, игиге иги деп айтылады. Драматургия, адам адамгъа айланып сёлешгени бла бирге, аны къылыкъ институту да кёргюзтюлген сахнады. Ол болмагъан жерде, театр искусствону юсюнден айтыргъа онг жокъду.

Биринчи ким алгъа болгъанды: театрмы, драматургиямы? Ол сорууну кёпле салгъан болурла, жууаб а жашау сынауда тапхандыла. 1935 жылда бизни республикагъа, миллет театрда ишлерге боллукъ фахмулу жаш адамланы айыра, Москвадан комиссия келгенди. Анда театр искусствону къырал институтунда къабарты эм малкъар драма студияла къураргъа деп оноу этилгенден сора, бери  таматалары Россей Федерацияны халкъ артисти, эки кере да къырал премияны алгъан, Москвада Суратлау академия театрда эм Малый театрда ишлеген режиссёр профессор Судаков Илья Яковлевич болуп, миллет театрланы къурар оноу чыкъгъанда, аны толтурургъа ол жаны бла ангыламлары болгъан адамла келгендиле.

Аланы бочлары жууаплы да, къыйын да болгъанды: фахмулу, хунерли жашланы бла къызланы излерге, аланы тюз сайлай билирге. Айтхылыкъ режиссер эллеге айланып, аллайланы ачыкъларгъа кюрешгенди. Алай бла профессор Судаков, актер факультетде окъургъа жаш адамладан бир къауумун сайлагъанды: Къайсынны, Кючюкланы Магометни, Къудайланы Маржанны, Жантууланы Азнорну, Махийланы Зояны, Биттирланы Абидатны, Залийханланы Тамараны, Атталаны Магометни эм дагъыда бир къауум адамны алады. Режиссер факультетге окъургъа деп, таулуладан Геляланы Рамазанны айыргъанды. Ала барысы да, окъууларын бошап, уруш аллы жыллада бери къайтып, малкъар театрны тарыхын башлагъандыла.

Геляланы Рамазан 1915 жылда Огъары Малкъарда туугъанды. 30-чу жылда, онбеш жылында, Нальчикде педтехникумгъа окъургъа киргенди. Бу окъуу мектепде художестволу самодеятельностьда жырлап, тепсеп, ол хунерин кёргюзтгенди. Ол кезиуде Малкъар хор ачылып, Рамазан ары жюрюп башлагъанды.

Отуз биринчи жылны ахырында Къабарты-Малкъарда искусствону биринчи миллет олимпиадасын бардырыргъа деп белгиленнгенде, Рамазан, анга къатышып, айырмалы болгъанды. Эсге алып, аны ол кезиуде Шимал Кавказны тау халкъларыны искусство жаны бла биринчи эришиулерине жибергендиле. Геля улу анда да атын махтау бла айтдыргъанды. 1932 жылда Рамазан Москвада баргъан битеусоюз олимпиядагъа къатышханды. Анда миллет тепсеулени кёргюзтюп, миллет жырланы айтып, кёп махтаугъа тийишли болуп къайтханды.

Малкъар драма кружок къуралгъанда, анда ойнаргъа репертуар керек болуп, ол тыш къыраллы классикадан эм орус жазыучуланы чыгъармаларындан пьесала кёчюрюп, кеси да жазып, ойнап башлагъанды. Ол бек зауукълу заман эди. Энди къурала келген миллет сезим, аны юсюнден айтыр ючюн жаратылгъан адабият, къыралда бола тургъан илму жангылыкъла, жетишимле – бары да жаш адамланы кёллендиргендиле.

Алай бла башланнгады Геляланы Рамазанны режиссёр иши. Биринчи болгъан неде да къыйынды, бютюнда чыгъармачылыкъ ишде. Театр искусство бла кюрешгенни жууаплылыгъы уллуду. Ол чакъда уа бютюнда - юйренир адамынг жокъ…

ГИТИС-ни профессору Илья Яковлевич Судаков тамам ол заманда тюбегенди Геляланы Рамазаннга. Ала тюбешмей къалсала, биринчи малкъар драма къачан жазыллыгъын, ол сахнагъа не заманда салынырыгъын да ким билсин. Аллай тюбешиуледен башланады не да.

Ары дери уа Рамазан Малкъарда устазлыкъ этген заманында, яникойчу къызчыкъ Байкъазыланы Нальбийкени кёреди. Ала бир юй къурагъанда, жашха онтогъуз, Нальбийкеге уа жаланда оналты жыл бола эди. Эски, саргъалгъан суратладан ариу, жарыкъ, жаш бетле къарайдыла. Ол тёлюню биз жетишалмагъан бир энчилиги барды: жашланы, къызланы да кёзлери таукелликден толудула, ичлеринден нюр жарытып турады аланы. Ниет тазалылыкъларымы, умутха интиниулерими? Сабыр, ачыкъ, тангысызлыкълары да, халаллыкълары да бирча тартып базманда.

Драма кружок къурап, Рамазан эллилени жашауларын сейирсиниулю этерге итиннгенди. Сахнада кёргюзтюлген сыфат, аны айтханы, этгени, жер юсюнде, былайда, малкъар элинде жашагъан адамланы халларын къатлап, кюлдюргенди, чамландыргъанды. Тау элни сахнадан айтыллыкъ проблемалары кёп болгъанды, бютюнда саясат эркинликни уллу жолуна чыкъгъанда.

Профессионал усталыкъ керек болгъанын ангылагъан Рамазаннга китапла болушхандыла. Ненча соруууна жууап тапханды ол алада! Кёп окъугъанды, халкъ чыгъармачылыкъгъа да уллу эс бургъанды. Ол эски таурухла, жомакъла, халкъ жырла  уллу хазна болгъанларын ангылагъанды.

Малкъар студияны студентлери Москвада кёп сейир затха кёз ачхандыла. Дерследе юйреннген – бир, театргъа барып, анда ойнагъанланы ишлерине къарап, аладан юйреннген а башха. Дерсле да, сахна да бирге болсала, иш къуралады. Москваны театрлары окъуу-юйрениу институтла болгъандыла малкъарлы жашлагъа бла къызлагъа. Студентле ол театрлада спектакльлеге хакъсыз къарагъандыла. Анда белгили драмалада, трагедиялада, комедиялада белгили артистле ойнагъандыла. Ала къурагъан сыфатланы институтда дискуссиялы формада тинтгендиле.

Рамазанны уа, режиссёргъа окъугъанлыкъгъа, театр актёргъа окъугъанла бла кечеси, кюню да бир эди. Малкъар студияны студентлери кеслери пьесала салгъандыла, аланы сюзюуге бары да тири къатышхандыла. Аланы репертуарларына кёп къыралладан чыкъгъан авторланы чыгъармалары киргенди. Мольерни, Островскийни, башхаланы да пьесаларын Къайсын бла Рамазан малкъар тилге кёчюргендиле. Алай малкъар театрда салыныргъа керекли малкъарлыланы жашауларын кёргюзтюрюк пьесала табылмагъандыла. Ол халны тюзетирге керек эди.

Рамазан «Къанлы къалын» пьесасын къалай жазарыгъын, анда къаллай адамла ойнарыкъларын, аны баш темасы таулуланы жашау болумлары бла къалай байламлы боллугъун 1938 жылда окъуна оюмлап башлагъанды. Ол заманлада тюшгендиле къагъытха трилогияны биринчи тизгинлери.

Москвада миллет студияны бошагъанла, дуния таныгъан усталадан юйренип, хунерлери, фахмулары да тамблаларын жарыта, республикагъа 1940 жылны ортасында, жангы оюмладан, умутладан толуп къайтхандыла. КъМР-ни къырал драма театрыны малкъар труппасы алай бла ишлеп башлагъанды. Труппаны баш режиссеруну къуллугъуна Геляланы Рамазан салыннганды. Ол бийик билим алып келген биринчи малкъар режиссёрду.

Малкъар труппа ишин Лопе де Веганы пьесасына кёре салыннган «Фуенте Овехуна»  деген спектакль бла башлагъанды. Аны ызындан Рамазан «Къанлы къалын» деген оюнну хазырлап, анда режиссер, постановщик да кеси болгъанды. Ойнагъанла бир бирлерин ангылап, ишге алай киришгендиле. Малкъар труппаны артистлерини кёп къалмай барысына да табылгъанды анда роль. Драманы темасы да малкъарлылагъа таныш эди. Эски, адамны учуз этген адетлени жашаудан кетере барыуда бу пьеса бек магъаналы атлам этгенди. Адетни, тёрени да адамлагъа тюз келгени жашап турургъа тийишлиди. Адамны къыйнагъан, аны ёмюрюн къарангы этген тёреледен а азат болургъа керекбиз. Адамны жашауу, насыбы да ол сатыу-алыуладан бийикди деп, аны айтханды пьесасында Геляланы Рамазан.

Малкъар труппаны артистлери уллу кётюрюмлюкде ишлегендиле. Миллет тилибизде сёлешген драма бизни искусствобузну къуралыуунда биринчи, бек магъаналы атлам болгъанын ангылап, репетицияла кече кюн да баргъандыла. Ала башлагъан ишлери къараучуланы кёллерине жетерин бек сюйгендиле, аны ючюн деп кюрешгендиле. Драма ариу, шатык тил бла жазылып, анда метафорала, сёз тутушла, фразеология оборотла, нарт сёзле, айтыула да кенг хайырланып, автор сёз байлыгъыбыз элпек болгъанын кёргюзтгенди. Алайлыгъына да жангы артистлени хунерлери къошулуп, пьесаны постановкасы магъаналы болгъанды. Жарсыугъа, ол сакъланмагъанды. Жантууланы Исса драманы эсде къалгъан кесеклерин жалгъашдырып, жангыдан жарашдырыргъа кюрешгенди. Алай бу ишни юсюнде даулашла бир оюмгъа келирге онг бермегендиле. Текстге музыканы Шейблер жазгъанды. Спектакльни хазырлау жарым жыл баргъанды.

Тамам Уллу Ата журт урушну аллында «Къанлы къалын» - биринчи малкъар драма сахнагъа чыкъгъаны малкъар халкъны, аны бла къалмай битеу республиканы да культура тарыхында уллу хорлам болгъанды. Аны юсюнден газетледе былай жазгъандыла: «Малкъар! Эсде къаллыкъ дагъыда бир иш болду, энтта да бир хорламгъа жетишди сени сейирлик эм фахмулу халкъынг! Геляланы Рамазанны «Къанлы къалын» деген биринчи миллет пьесасы малкъар драматургия туугъанын билдиргенди!»

Къарагъанла бирча, бир аууздан айтханнга кёре, спектакльни бек жаратхандыла. Драманы темасы къарагъанлагъа жууукъ болуп, сахнадагъы жигитле жашауда да танылгъандыла. Премьера уллу къууанч халда ётгенди. Ызы бла анга Геляланы Рамазанны туугъан эли Огъары Малкъарда къарагъандыла. Ол заманлада узакъ тау элге барып, анда декорацияла жарашдырып, спектакль салгъан алай тынч болмагъанды. Малкъаргъа элтген узун жолда театр арбала тизилип баргъандыла, элде уа, адамла клубха сыйынмай, оюнну элни ортасында майданда кёргюзтгендиле. Бир кере угъай, кёп кере да кёргюзтгендиле, алай анга къараргъа жыйылгъанланы санлары азаймагъанды.

Уллу Ата журт уруш башланнганда, къолуна ушкок алаллыкъ военкомат аллында жыйылгъанды. Малкъар труппаны артистлерин, ол санда Рамазанны да, урушха алыргъа унамагъандыла - миллет культураны келечилерин сакъларгъа керекди деп, оноу алай эди. Алай бла, малкъар труппа малкъар элледе, Къарачайда да спектакльле кёргюзте айланнганды. Урушдан бир жанында къалгъанларына ыразы болмай, къагъытла жазгъанла да болгъандыла. Рамазан да аланы ичинде. Ол не заманда да къыралгъа керек жерде болургъа итиннгенди. Аны Владикавказда офицерле хазырлагъан училищеге окъургъа жибергендиле. Анда къысха программа бла ол юч ай окъугъанды. Сора къаты къазауатла баргъан Ростов тийресине тюшюп, жан-къан аямай кюрешгенди. Уруш жолла анга кёпге созулмагъандыла – биринчи малкъар драматург, биринчи профессионал режиссер, взводну командири, тамата лейтенант Геляланы Рамазан Ростов областьны Мартыновка элини къатында жоюлгъанды. Малкъарны жарыкъ жулдузу, жарыкъ фахмусу алай бла ёчюлгенди. Ол жазарыкъ пьесала жазылмай, ол саллыкъ сахна оюнла салынмай къалгъандыла. Энди ол барлыкъ жолну букъусунда аны аякъ ызы къалмаз.

Рамазанны урушдан жазгъан къагъытлары, ары дери кюрешген чыгъармачылыкъ жазмалары, «Къанлы къалын» деген трилогия драманы къол жазмасы да тас болгъандыла. Уллу кёллю болгъандан угъай, сюргюн хапары келгенде, Нальбике Яникойда болгъанды. Нальчикде аны жашагъан юйюне къайтыргъа къоймагъандыла. Анда Суворов атлы орамда Рамазанны юйюнде къалгъандыла ол къагъытла. Нальбийкени жюрегине кёчгюнчюлюк салгъан жараладан бириди ол.

Геляланы Рамазанны таныгъанла айтханнга кёре, аллай фахмуну, адамлыкъны, ариулукъну Аллах хар кимге да берип бармайды. Аллай иги юлюшлю жашны жоюлуп кетгени жалан аны жууукъларына, ахлуларына къара кийдирип къоймагъанды. Малкъар миллетни адабиятын, культурасын да жангы бийиклеге чыгъарлыкъ Геляланы Рамазан, Хочуланы Салихча, Будайланы Азретча, бир жарыкъ жулдуз болгъанды. Ол дуниягъа келтирлик жарыкъ жутулуп, ол этерик игиликле иесиз къалгъандыла. 

 

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: