Малкъарны юсюнден эрттегили сёзлюкде

Къабарты-Малкъар республиканы Т.К. Мальбахов атлы къырал миллет библиотекасын жокълай туруучума. Бир жол кёзюме сейир китапла илиннгендиле да, аланы жазыуларына къараргъа изледим. 1891 жылда Санкт-Петербургда чыкъгъан Энциклопедия сёзлюкню Ауто-Банки кесегинде, бизни гитче Ата журтубузну суратлагъан ангылатмаланы тапдым. Аланы Император орус география биригиуню Кавказда бёлюмюню башчысы 1890 жылда Николай Динник «Балкарияны жокълау» деген отчётунда жазгъанды. Ол кеси уа мында 1887 жылда къонакъда болгъанды. Бурунгу заманлада жерлерибизни, адамларыбызны юслеринден Россей Империяда къаллай оюм жюрюгенине биз да эс бурайыкъ.

Балкария – Терк областьны Нальчик округунда кавказ тауланы шимал жанындагъы Дых-Тау бла Коштан-Тау къаяланы тюбюнде, Черек сууну боюнунда орналгъан къырал. Мында оруслула, Балкарла да жашайдыла. Бу тийрени тёгереги бийик къаяла бла жабылыпды, жери да ташлы, зат ёсдюрюрча тюйюлдю. Табийгъат халы да - сууукъ, къургъакъ. Мында малчылыкъдан бла уучулукъдан башха зат бла кюреширча онг жокъду, жаланда бийикде орналгъан ёзенледе будай ёсдюрюрге боллукъду. Аны ючюн мында адамланы къолайсызыракълары, байыракълары да барды.

Толусунлай айтханда, Малкъарны эллери, жашагъан журтлары -ташлыла, гитчеле. Агъачлары эрттеден окъуна къырылыпдыла. Жер къургъакъ болгъаны ючюн а, сууну узакъдан ташыргъа тюшеди. Баш ауулу Кюнлюмдю – Черек сууну жагъасында эм ахырында орналыпды. Андан ёргесинде - жаланда къаяла эмда ёмюрле бла тургъан бузла бла къар. Тауланы сыртларына бла тёппелерине ёрлеген арталлы да къыйынды, алай бузлары уа битеу Кавказны ичинде эм ариуладыла. Ол шарт ючюн ингилизли альпинистле бу жерлеге дайым жюрюгенлей турадыла, 1888 жылда уа ючюсю бу таулада жоюлгъандыла. 

Малкъарны ёмюрле бла тургъан бузларында энчи белгилеп айтырча Дых-Сууду, ол Кавказда эм уллу бузду Бызынгыдан бла Агштандан (Псскань-Суу неда Ширивцик) сора. Бёкем, кенг жайылгъан, тамашагъа къалдыргъан чыран. Мындан кюнчыгъыш жанында, тюзюрек айтханда уа, Акъ-Сууну башында Уштулу (Пассис Абиха бузла) чыран барды. Аны юсю бла Рионну башына къоркъуулу жол барады. Дагъыда Малкъардан Уштулу аууш бла Дигориягъа, Ширивцик бузла бла тюп Сванетиягъа чыгъаргъа онг барды. Бу жолла адамны жашаууна къоркъуусуз тюйюлдюле, аны ючюн замансыз жоюлгъанла, табылмай къалгъанла боладыла.