Малны хар сюегини энчилиги

Бизни ата-бабаларыбыз ёмюрлени теренинден бери ёз жашауларын малчылыкъ бла байламлы этип келгендиле. Малны сютюнден ала жау, бишлакъ, айран этип болгъандыла, этинден а тюрлю-тюрлю татымлы ашла хазырлагъандыла. Сёз ючюн, шишликни  алып айтсакъ окъуна, ол къарачай-малкъар халкъдан чыкъгъан затды, не ючюн десенг, ол шишлеген деген сёзден къуралып айтылады эм башха бир миллетде да жокъду ол сёз.

Алайды да, бюгюн биз, мал союну,  санлауну эмда аны сюеклерини сый даражаларыны,  дагъыда малчы къошланы бла чалгъычы жыйынланы жашау турушумлары бла сизни шагъырей этерге сюебиз. Мени оюмума кёре, бу затла бизни миллетни хант хазнасы болгъаны тарыхда къалыргъа эм ёсюп келген тёлю аланы билирге керекди.

Хант юлешиу 
Эт бишгенден сора къазанны жерге тюшюрюрле эм “аш ыргъакъ” бла чыгъарып “аш къангагъа” неда “аш четеннге” салырла. Былай чыкъгъан этни шапа хар адамгъа айры- айры юлюш этер эм “ашлаулагъа" салыр. Муну биргесине гыржын эм “айран тузлукъ’' неда “шорпа тузлукъ” берилир. Бузоучула бу ашлауланы, таматадан башлап кичилеге дери, хар адамны аллына са¬лырла. Эт ашалып бошалыргъа шорпа берилир, аны ызындан да суусап ичилир. Муну бла кечеги аш битер. Хар ким энди ырахатына эм жукъусуна кетер. Шапа бла бузоучула да, кеси ишлерин тындырып, бек артда жатарла.

Малны союу, санлау, тузлау
Шапа этни юлешип берди дедик. Алай а аны къалай юлешгенин айтмадыкъ. Аны ангылатыр ючюн да союлгъан къойну эти къалай тууралгъанын билирге керекди. Биз муну къой союудан башлайыкъ. “Хар элни къой союуу башха” деп сёз барды. Къойну жатдырып, аякъларын байларла неда бир башхасы тутар эм аллын къыбылагъа айландырып: “Аллах акбар” (къурманлыкъ эсе: “Аллах къабыл: къурманлыкъ этсин”) - деп, «боюн дукъурундан бичакъ бла  кесерле. Къаны саулай агъып, жаны чыкъгъандан сора бойну жууулур эм жигинден айырылыр. Боюн тюбюнден башлап, териси къарын тюбю бла къуйрукъ учуна, бутлары да тобукъларына, ашыкъларына дери жырылыр. Аякълары да кесилип алыныр. Жерде тургъанлай сол жаны союлур. Аланы барын да тынгылы этип бошагъандан сора, башын тёммегинден айырып, сол ашыгъындан быкъыгъа асылыр. Бу кезиуде малны онг жаны, къуйругъу да союлур, териси айырылып жер¬ге жайылыр. Ызы бла уа къойну бойну жырылыр, богъурдагъы бла ёнгечи бир биринден айырылып бошланырла.

Алайгъа жыйылгъан къан жууулур. Къойну къарын тюбю жарылыр. Къарны, чегилери алынып, терисини юсюне салыныр. Кёкюрегин ачып, ёпкесин, жюрегин богъурдагъындан ёрге асарла жюрекни жарып, ичинден къара къанын жууарла. Ётню да, тамырлары бла кесип, бауурдан къоратырла. Талагъы атылыр. Ичи бир биринден айырылыр, жууулур. Сохталыгъы, жёрмелиги да айырылыр, къара чегилери атылырла.

Ичинден айырылгъан этни санлап башларла. Малны санларын, бутларын, жапхакъларын, къабыргъаларын, омурауларын (аркъа жиклерин) бир бирлеринден айырырла. Быланы айыргъандан сора, хар бирин жетген жеринден балта бла туурап къоймай, бичакъ бла жиклеринден кесип, айры-айры сюеклеге юлеширле. Сёз ючюн, жапхакъ юч сюегине айырылыр: жауурун, къысха илик, базук. Бут тёртге юлешинир: ашыкъ илик, орта илик, эки жан сюек (къалакълы эм тешикли). Къабыргъа алтыгъа айыры¬лыр: ногъана (юч иеги бирден), башлы иеги (эки иеги бирден), тёрт да экишер иегилик. Сырт узуну (омураула) балта бла онбеш - жыйырма кесекге юлешинирле. Битеу бу тууралгъан эт сууу бла сынжыргъа асылып тургъан къазаннга салыныр. Муну ызындан этилип хазырланнган сохтала, жёрмеле да атылырла. Эм ахырында тюклери отда юйютюлюп, бичакъ бла къырылгъан эм сууда жууулгъан баш, (жаягъы айры, кеси да узунуна эки жарылып) къуйрукъ учу, жууакларындан, туякъларындан айырылгъан аякъла салынырла. Малны башын, аягъын, ичин, шорпаны татыуун бузгъанлары ючюн, айры гитче къазанда биширгенлери да болады.

Малны сюеклерини сый даражалары
Малны хар сюегини, эски адетлеге кёре, бир биринден энчи сыйы барды. Была да хар адамны таматалыгъына, кичилигине кёре бериледиле.

Жауурун (бир малда эки болур) эки таматагъа къошакълары бла (баш жартыла, къуйрукъ учу, эки иеги неда омурау), аркъа жик (эм сохтадан, жёрмеден бирер кесек) берилир.

Ногъана (эки) аладан кичи экеуленнге къошакълары бла берилир.

Жан сюек (тёрт) аладан кичи тёртеуленнге къошакълары бла берилир.

Ашыкъ илик (эки) аладан кичи экеуленнге къошакълары бла берилир.

Къысха илик (эки) аладан кичи экеуленнге къошакълары бла берилир.

Башлы иеги (эки) аладан кичи экеуленнге къошакълары бла берилир.

Базук (эки) аладан кичи эке¬уленнге къошакълары бла бери¬лир.

Орта илик (эки) аладан кичи экеуленнге къошакълары бла берилир.

Жаякъ (бир) аладан кичи биреуленнге къошакълары бла берилир.

Башында кёрюннгени кибик, эки баш жарты, къуйрукъ учу айры юлюшге саналмайдыла. Къошакъ жеринде таматалагъа бе¬рилирле.

Андан сора хар адам башына бирер сохта, жёрме да жетмез. (Сохтала беш, жёрмеле да беш-алты болурла). Быланы бирин экеуленнге-ючеуленнге берирле. Аякъла бузоучулагъа башха къошакъла бла бирге  бе¬рилирле.

Байрым кюн солуу
Байрым кюн жыйынны солуу кюнюдю. Жангыз шапа бла бузоучула тышында къалып, чалгъычыла жанлары излеген заманнга дери жатарла. Сюйген заманларында къобарла, ашарла. Жый¬ынны бу кюн баш иши:

Сакъал жюлюу, жууунуу, ич кийимлерин жууу, аланы сёгюлгенин, жыртылгъанын жамау (хар кимни ийнеси, халысы да биргесинеди).

Аякъ кийимлерин (чабыр, чарыкъ) жамау неда жангысын этиу (хар кимни бизи, тикгичи биргесинеди).

Чалгъычы кереклеринде (чалгъы, сенек, тёш, чёгюч), тюзетиллик ишине къарау.

Чегет узакъда эсе, арба бла барып, бир-эки ыйыкъгъа боллукъ отун келтирген.

Быладан тышында башха жумушу болгъанла, таматаны изими бла атларына минип, къоншу эллени базарларына барырла.

Сатыуларын-алыуларын этип, ингирде къошха къайтырла. Мындан башха къоншу чалгъычысы, бир белгили жерге жыйылып, оюн къурагъанлары  да болур. Быллай оюнлада тутушуу, къол таш атыу, чабыу, ат чапдырыу, ат юсюнде ойнау дагъыда башхала.

Хорлагъанлагъа ёч да берилир. Бу оюнлада акъсакъал кюрешлери бек сейирлик болур. Быллай оюнла жыйынны кеси ичинде да болурла.

Гебен (тиш къалау)

Жыйынны бичен хазырлауда эм ахыр иши ёгюз гебенлени онусун-онбешисин бирлешдириу. Уллу гебенле, тишле этиудю.

Алай болмаса, ёгюз гебенле къачха чёгедиле, башларындан, тюплеринден суу киреди, чирийдиле. Къышда курт басады. Муну этер ючюн жыйын талай къауумгъа юлешинир. Бир къаууму экишер-экишер болуп, бирер къош ёгюзге боюнса салып, боюнсагъа да узун жыжымны ортасындан суууруп, аны эки учун гебенни эки жаны бла тюбюнден байлар. Ёгюзлеге тартдырып, тиш ишленирик жерге сюйреп келир. Ишленирик гебенни тюбюне талай ёгюз гебен бир бирине къысылып тартылыр. Юсюне аталлыкъланы да аны тёгерегине тизерле. Бу ишге “гебен тартыу’’ дейдиле таулула.

Башха къауумла, тёртеу-тёртеу болуп, бу жыйылгъан ёгюз гебенлени сенекле бла гебен тюпню юсюне атып башларла. Гебен ишлей билген бир уста ге¬бен тюпге минер, тюбюнден берилген биченни тёгерегине жарашдырып салыр. Гебен орта хыйсап бла тёрт-беш метр чыкъгъанлай, аны башын бирге жыйып башларла. Ууакъ-ууакъ жыйыла келип, тёппесин жютю этерле. Муну башындан да, гебенни жел аудурмаз ючюн, гырмыкла салынырла. Учларына не таш неда кулда (зылды) тагъылыр. Бу ишге “гебен къалау” дерле. Битеу ишленнген бичен къышха бу халда сакъланыр.

Къачда этилген ишле
Къышха мекям ишлеу: башында айтханыбызча, алгъадан хазыр мекям жокъ эсе, къыш малчылагъа жылы къош хар тюрлю малгъа орун, бау, жатма, гебдешле эм башха керекли хазырлыкъла этилирле.

Къачда таудан кезиую бла келип башлагъан токълуланы, къочхарланы, къойланы къыркъыу да чалгъычыланы ишлерине киреди.

Жалгъа тутулгъан чалгъычыла бла хыйсаплашыу.

Иш бошалгъандан сора жалгъа тутулгъан чалгъычыланы да аллындан бичилгенине кёре жаллары (хакълары) берилир. Орта хыйсап бла ашагъан азыгъы, агъы, эти эм бир-эки чабырлыкъ тышында къалып, бир бузоулу ийнек бла бир бугъагъа турур неда эки къунажин, бир союм къой бе¬рилир. Муну юсюне союмларыны терилери, къуйрукълары (къакъ этилген), ашалмай къалгъан бишлакъ, кюз жыйылгъан шорпа башы (эт жау) эм башха къатыкъла берилирле.

Жармалыкъгъа мал сюрюу
Къачда жайлыкъладан семирип къайтхан малладан сатыллыкъларын айырып, къош нёгерле узакъ базарлагъа эм жармалыкълагъа сюрюрле. Ат, ёгюз, ууанык, къартайгъан ийнек, эчки эм башхала бу семиз кезиулеринде иги багъа этерле. Къачда малдан баш¬ха жюн, тери, жау, бишлакъ кибик затла да сатылырла. Бу сатылгъан малдан чыкъгъан ахча бла хар нёгер бир бири арасында берлигин-аллыгъын тындырыр, юйюне, юйдегисине керекли къумач, юй керек, сауут эм башха затла сатып алырла.

Къошдан чачылыу: къыш къошда малгъа къарарыкъ адамладан артыгъы анда турмаз. Бош адамла кими арба бла, кими ат бла, артыкъсыз да юйленмеген жаш къауум, омакъ эм семиз атлагъа минип, элде къыш тойланы къыздырыргъа ашыгъырла. Аладан кичилери - бузоучула да элге къайтып, мектеп дерслерине кириширле