Сынау жыйышдырама деп, санга ышаннган адамны жашауу, къадары бла да ойнаргъа жарамайды

Мишаланы Мустафаны жашы Мухтар  ёкюллени «Эгида» коллегиясыны эмда КъМР-ни ёкюллерини палатасыны реестрине киреди.  Бу къыйын эм жууаплы усталыкъда ишлей, ол жамауатны къайгъыртхан ишлени бардыра,  анга ышаннган адамлагъа болушханлай келеди. Биз Мухтар  бла тюбешип,  ишини энчиликлерини, ёкюлню борчларыны, шёндюгю праволу къыралны эм кёп башха затланы юслеринден ушакъ бардыргъанбыз.   

- Мухтар, бу усталыкъны  не ючюн сайлагъанса?

- Москваны къырал социальный университетин бошагъанма. Ёкюл болгъунчу уа кёп   жерледе ишлегенме, ол санда милицияда да.  Бир жол а аты кенг белгили, хурмет этилген ёкюл  Татьяна Псомиадини иш юсюнде кёргенме. Мен аны профессионал усталыгъына, билимине, фахмулулугъуна, тирилигине асыры сейир этгенден, кесим да анга ушаргъа итинеме.

Татьяна Николаевнаны хайырындан экинчи бийик билим алама, усталыкъда биринчи атламларымы этерге да ол болушханды. Андан сора да, «Эгида» коллегияны башчысы Ирина Пархоменко да манга не жаны бла да себеплик этгенлей келеди,  ол кеси да Татьяна Псомиадини сохтасыды. Ёкюлню ишини не жашырынлыкъларын билген эсем да, аланы манга бу эки профессионал тиширыу юйретгендиле.

- Ёкюл мурдарланы, уручуланы къалай къоруулайды дегенни эшитирге тюшеди. Алагъа не айтырыкъ эдинг?

- Аманлыкъчы, бузукъчу, эртте-кеч болса да,  жууапха тартыллыкъды. Алай ол аны къалай этгенди – билмей, сунмай тургъанлай, неда алгъадан оюмлап, келишипми?  Ёкюл битеу бу затланы тергерге керекди.

Россейни Конституциясында уа къырал  инсанларыны эркинликлерин къорууларгъа борчлу болгъаны шарт жазылыпды. Ол жаны бла битеу праволу мадарла къабыл этилгендиле. Башхача айтханда, биз адамны этгенин угъай, аны эркинликлерин къоруулайбыз. Башы сюдлюк болгъан эсе да, ол къыралны инсаны болгъанлай къалады, аны битеу эркинликлери, праволары да сакъланадыла. Биз а аланы тамамларгъа болушабыз.

- Сен  асламында къаллай ишле бардыраса – уголовный, административ? Аладан къайсылары къыйындыла?

- Арт заманда уголовный ишле асламыракъдыла. Бирлери къыйындыла, башхалары уа женгилдиле деп айыргъан тюз болмаз, алада хар биринде да сёз адамны жашаууну, ырысхысыны юслеринден барады.

Бир бирине ушагъан ишле да жокъдула, неда бу материалланы уа бир да къыйналмай бардыраллыкъма деп да айтыргъа жарамайды. Бизге  битеу документлени тынгылы тинтирге тюшеди – шагъатланы айтханларын сюзерге, къаллай шартла жыйышдырылгъанларына къараргъа, аланы бир бирлери бла тенглешдирирге, келишмеулюклени  ачыкъларгъа.

Ол угъай, сюд къаллай оноу чыгъарлыкъ болур деп  алгъадан оюмларгъа да керекди.  Ёкюл сынау жыйышдырама деп, анга ышаннган адамны жашауу, эркинлиги, ырысхысы, къадары бла да ойнаргъа эркин тюйюлдю.

- Санга, ёкюлгеча, кесинги праволарынгы къорууларгъа уа тюшгенмиди?

- Алай да болуучуду. Сёз ючюн, къоруулагъан адамынг бла тюбешир ючюн кёп чырмауладан ётерге, заявленияла жазаргъа,  прокуратурагъа, Ёкюл палатаны башчысына тарыгъыргъа  тюшеди.  Уголовный ишни бардыргъанда уа,  адамны эркинликлери сакъланмай эселе,  ёкюлню праволары да бузуладыла.  

- Россей праволу къыралгъа саналады. Алай жашауда уа биз аны  принциплерине жетишгенбизми?

- РФ-де законланы ишлегенлерине, адамны праволары къалай сакъланнганларына хар кимни да кесини оюму, кёз къарамы болур.  Сорууунга уа РФ-ни Конституциялы сюдюню башчысыны сёзлери бла жууапларыкъ эдим. Биз алыкъа праволу къыралда жашамайбыз,  алай Россей Федерация алыкъа жаш къыралды.  Болсада къысха заманны ичинде биз башха къыралла жюз жылла бла къурагъан праволу системагъа жетишгенбиз, дегенди ол.

Алай, мен акъыл этгенден,  сюд системагъа реформа керекди. Сюд  терслеучю органды, ары тюшгеннге алгъадан да аманлыкъчыгъа, бузукъчугъача къаралады. Адамны башына эркин этиу бла байламлы оноула бек аздыла.  

- Быллай аманлыкъ этгенни уа бир заманда да къорууларыкъ тюйюлме деп а айталлыкъмыса?

- Бу соруугъа жууап берген къыйыны. Ишлеп башлагъанымда,  аллай сагъышларым бар эдиле. Алай адамны праволары сакъларгъа онгу болургъа керекди. Конституция, законла анга аллай амалла бередиле, ёкюлню болушлугъу бла хайырланыргъа, ол санда хакъсыз.

Дагъыда  адамны бир къужур иш, мурдарлыкъ, адамлыкъгъа къажау бузукълукъ этгени ючюн тутаргъа боллукъду. Алай ол аманлыкъны кертиси бла этген а булурму, неда следствие жангылгъанмы этгенди? Ёкюлню иши ма олду – тюзлюкню тохташдырыргъа.

- Сен аллай адамгъа  болушалгъанма деп айталлыкъмыса?

- Хау, сёз ючюн,  талауур этгенине ишекликде  тутулгъангнга  болушалгъанма, аны тукъумун айтмайма. Следствияны кезиуюнде ол аманлыкъ этгенине женгдирген эди,   артда бизге айтханыча, анга зорлукъ сынатылып,  кеси кесин аманлагъанды.  Сюдде жаш аманлыкъны этмегенин тохташдыралагъанбыз,  аны эркин этиуню юсюнден оноу чыгъарылгъанды. Баш сюдде  да жаш  талауурну этмегенин тохташдырыргъа къолдан келгенди.

Энтта юлгю келтирейим. Бахсан районда бир ненча жаш, аланы арасында уа акъылбылыкъ болмагъан да, талауур,  уручулукъ этгенлерине эм ахча даулагъанларына ишекликде тутулгъандыла. Материалланы тинтгенимде, мен къоруулагъан жаш жаланда уручулукъгъа къатышханы  ачыкъланнганды.

Биз битеу шартланы  бирикдирип, шагъатла айтханны сюзюп,  аны терслиги болмагъанын тохташдыргъан эдик. Алай бла сюд аны жууапха жаланда этген аманлыгъы ючюн тартханды.

- Следствияны терсликле бла бардыргъан, жалгъан шагъатланы хайырланнган жууапха тартылыргъа керек тюйюлмюдю да?

- Следователь  адам аманлыкъгъа къатышханына ишекли болургъа эркинди. Сёз ючюн, аны бузукълукъ этилген жерде  кёргендиле.  Алай материалланы кереклисича жыйышдырмай, аланы толусунлай тинтмей сюдге берип, анда уа аны терслиги болмагъаны ачыкъланып, эркин этиуню юсюнден оноу чыгъарылса, хау, следователь борчун толтурмагъаны ючюн жууапха тартылыргъа керекди. Алай бизни къыралда аллай низам жокъду.

Мен акъыл этгенден, следователь материалланы толусунлай тинтмей, тюзлюкню тохташдырмай сюдге жиберсе, прокурор да терслеуню къабыл кёрсе, экиси да ишлерин толтурмагъанлары ючюн жууапха тартылыргъа керекдиле. Ала хуржунларындан тёлериклерин ангыласала, ишлеринде ат башындан къарагъанны къоюп, кемчиликле тохтарыкъ эдиле.

- Ёкюлню къаллай ышанлары болургъа керекдиле?

- Бек алгъа ол тюзлюкню тохташдырыр ючюн билимин, акъылын аямазгъа борчлуду. Бизге документлени окъургъа, кёп жазаргъа да тюшеди, аны ючюн а эринмезге, жерингден къопмай ишлерге да керекди. Дагъыда тирилик  да магъаналыды – бир гитче шартчыкъны тохташдырыр ючюн окъуна кёп айланыргъа, материалла жарашдырыргъа тюшеди.

Ёкюл билимин ёсдюрюрге, кёп окъургъа да борчлуду.  Законла кюн сайын жангыдан тинтиледиле, алагъа тюзетиуле этиледиле. Профессионал ёкюл сюдде билимсизлигин кёргюзтюп, айыплы болургъа, санга ышаннган адамны  алдаргъа эркин тюйюлдю.  

Дагъыда ариу сёлеше бирилге керекди. Аны сёзю ачыкъ, ангылашыныулу, оюмлу болургъа тийишлиди. Сюдде  законланы тюз хайырланып, шагъатлагъа магъаналы соруула берип,  къоруулагъан адамны тюзлюгюн тохташдырлыкъ  шартланы табыу - ма бу затла магъаналыдыла.

-  Сюдде биринчи ишинг а эсингдемиди?  

- Хау, ол авария бла байламлы эди. Кёлюм толуп, тынчлыкъсыз болуп, къайгъырып тургъаным эсимдеди. Билемисе, мен бардыргъан ишлерими, къоруулагъан адамларымы асламын эсимде тутама,  ол а бек болушады.  Сюд мен сакълагъанча оноуну чыгъармаса, асыры къатылыкъ этилсе, жюрегим бек къыйналады.

Халкъны алдагъан къыйынды. Сюдде, следствияны кезиуюнде кемчиликлени кёрюп, къыралда законла ишлемейдиле деп тохтайдыла.  Аны ючюн а Адамны эркинликлери жаны бла европалы сюдге  тарыгъыула жылдан-жылгъа ёсгенлей барадыла. Башында да айтханма, сюд системада реформала керекдиле.

- Арт заманда республикагъа юристле, экономистле керекмейдиле, ала  кёпдюле, ишчи усталыкълагъа юйретирге керекди деп къайтарып турадыла. Сен анга къалай къарайса?

- Бюгюнлюкде республикада ёкюлле къаллай бир болгъаларын айталлыкъ тюйюлме, алай реестрде 400 адамдан асламды. Бизнича гитче республикагъа уа ол кёпдю.

Алай ишчилени хазырларгъа керекди дегенле да тюз тюйюлдюле. Хар ким да  окъургъа, сюйген усталыкъны сайларгъа  эркинди. Алай  ишлерча  предприятияла, баш кечиндирирге онгла жокъ эселе, ишчи усталыкъланы ким аллыкъды?  Дагъыда жаш адам кесини билимине, фахмулулугъуна да тюз багъа берирге тийишлиди.