Дорбунлада – сейир тинтиуле

Орус география обществону «Альтаир» клубу Къабарты-Малкъарны Курортла эм туризм министерствосуну, ФСБ-ни республикада Чекчи управлениясыны себеплиги Хумаланда жангы спелеология экспедиция бардыргъанды.

Экспедиция талай кесекден къуралгъанды, аланы кезиулеринде тюшюуде къыйынлыкъларына кёре экинчи къауумгъа кирген карст дорбунлада тинтиуле бардырылгъандыла, жаш адамланы спелеология техника эм энчи снаряжение бла ишлеу бла шагъырейлендиргендиле, совет заманны кезиуюнде белгили, туристле келиучю, бюгюнлюкде уа хазна кишиге да белгили болмагъан дорбунлагъа GPS трекле жарашдырылгъандыла.

Жолоучула биринчи кюнде туризмни ветеранларыны хапарларына кёре «От-тешик» деген дорбуннга кирген жерни тапхандыла, ол Элекан сууну жанында хазна эсленмеген тар жаяу жолчукъдан башланады. Совет жыллада къоркъуусузлукъну жалчытыр муратда анда темир жипни тартхандыла, бюгюн да ол алайда тагъылыпды. Болсада, бу мадар къоркъуусузлукъну шёндюгю излемлерине келишмей, жолоучула страховка жапманы салгъандыла. От дорбун узунду, талай уллу залдан къуралады, аланы бир бирлери бла уа тар коридорла байлайдыла. Дагъыда бир коридор а тюз да жарны аллында  уллу майданнга чыгъады, былайдан тёгерекдеги табийгъат, жомакъдача, ариу кёрюнеди. Дорбунну къабыргъаларында бери «Долинск» базадан къауум-къауум болуп келген неда «Шау-Хуна» ауушха баргъан туристле къойгъан жазыула сакъланнгандыла. Союз чачылып, бу маршрутла да жабылгъанындан сора, былайы унутулгъанды. Аны юсюнден хазна кёп адам билмейди.

Экинчи кюн а республикабызда болгъанладан эм терен – 75 метр «НСС-75» деген дорбуннга тюшерге белгиленнгенди, аны тюбю бла Нальчик суу башланнган черекледен бири барады. «НСС-75» дорбунну Нальчикни спелеология секциясыны келечилери излеу экспедицияларында 1976 жылда тапхан эдиле, алай кёп заманны ичинде жол къыйын болгъаны ючюн аны юсюнден жангыз да специалистлени аз къаууму билгенди. Ары тюшер ючюн инсан къарыулу болгъанындан тышында, энчи керекле бла ишлей билирге тийишлиди. «Альтаирни» башчысы, экспедициягъа таматалыкъ этген Мокъаланы Тенгиз айтханыча, экспедицияны аллында анга къатышханла барысы да Нальчикде хазырланыуну ётгендиле, аны кезиуюнде аланы хар бирине жарагъан снаряжение да жарашдырылгъанды. Алай, былтырча, быйыл да дорбуннга кирген жерни уллу кесегин къалын чыран басып ары кирирге онг болмагъанды. Ол хыйсапдан бери бир кесек замандан бузну чачдыргъан энчи оборудованияны алып келирге оноу этилгенди.

Болсада, жолоучула андан къыйынлыгъына кёре экинчи къауумгъа кирген Суу-Акъгъан карст дорбуннга атланнгандыла, ала сынамлы инструкторланы башчылыкъларында тар жерле бла терен къуюлагъа тюшгендиле. Анга тау суу уллу къуюгъа ариу чучхур болуп тёгюлген жерден кириледи. Къышда ол бузлайды, ичине бузну чачып чурумсуз киредиле. Энишгеде ол экиге бёлюнеди: къыбыла жанындан къургъакъ коридор башланады, шимал кесегинде уа черек барады.

Бу дорбунну 1976 жылда Нальчикни спелеология секциясыны башламчысы Анатолий Шамрайны экспедициясы тапханды. Бу жол да ол жаш адамланы биргелерине келген эди. Шамрай белгилегенича, Суу-Акъгъан дорбун былайы илму, спорт, турист ишни да бардырыргъа сейир жер болгъанына шагъатлыкъ этеди. Андан сора жыллада мында «НСС-53», «НСС-75», «Баш калибр» эм башха терен къуюла да табылгъандыла, ала бла Нальчик суугъа къошулгъан жер тюбю черекле барадыла.

Жолоучула дорбунну иги да теренине, черек табийгъат къуюгъа къошулгъан жерине дери, баргъандыла. Алайда Москваны «Перово» клубуну спелеологлары 1983 жылда дорбунну тинте ажымлы ёлген Александр Веревкинни хурметине салгъан эсгертмеге дери жетгендиле, артда аны атын Абхазияда Арабика платода эм терен дорбуннга берилгенди. Ызы бла жаш спелеологла дорбунну къургъан кесегине киргендиле, аны тюбюнде эрттегили уллу жаныуарны сюеклери жайылып тура эдиле, баям, кавказ доммайны. Дорбуннга сюеклени неда суу келтиргенди неда кёп минг жыл мындан алгъа, анга жерни башындан кирген жер болуп, жаныуар кеси келгенди. 2021 жылны ахырында илму экспедицияны кезиуюнде дорбунну топография суратла алыннгандыла эм страховка салырча жангы жерле табылгъандыла.

Андан сора бир ненча кюнден жолоучула «НСС-75» дорбуннга къайтхандыла, бери тюшерге жангызда эм чыдамлы, тынгылы хазырланнган адамла сайланнгандыла. Анга кирген жер 1300 метр бийикликдеди, кеси да терен къуючады, эки къатысы барды, алада биразны солургъа жарайды. Энишгерек баргъанда уллу залгъа бла жер тюбюнде черекге тюбейсе. Экспедицияны чегинде жаз башы бошалгъынчыгъа дери энчи хазырланыу керек болмагъан дорбунла тинтилликдиле, сора унутулгъан туристле бараллыкъ талай дорбуннга жолла белгиленирикдиле. Мокъаланы Тенгиз белгилегенича, бу жолгъу экспедиция да жетишимли ётгенди, жаш жолоучула бу жаны бла ишлерге хазырлылыкъларын, бу ишни мындан арысында тамамлаяллыкъларын кёргюзтгендиле.

Ата журтлу спелеологланы оюмларына кёре, Хумаланны жер тюбюнде дуниясы тамашады, анда, артыкъ уллу болмагъан бир жерде, аслам карст, бир неда талай къатлы дорбун, тюплеринде черекле баргъан терен къуюла бардыла. Алай бла анда алыкъа кёп сейир тинтиуле бардырыллыгъы сакъланады.