Нарт сёзле -акъылманлыкъны жарыгъы

Таулуланы бла къабартылыланы нарт сёзлерин акъылманлыкъны жарыгъына санагъанды Къули Къайсын. Керти да: «Даулаш урушха жетсе, жаланда терсни къаны тёгюлмез». Ким айтхан болур  бу терен магъаналы сёзлени? Къошдагъы сюрюучюмю  огъесе мирзеу битдириучюмю? Къалай алай болса да,  ала аууздан чыкъгъан халкъ чыгъармачылыкъны китабында жазылгъандыла. Мынга ушагъан акъыллы сёзле таулулада энтта да бардыла: «Ахшы тамата халкъгъа тынчлыкъ келтирир, осал тамата аны  тынчлыгъын къурутур». Нечик кертиди  бу оюм.

Ёмюрден ёмюрге кёче, бизни таулу халкъыбыз бу айтылгъан сёзле бла жашай келеди: «Юйюнге къонакъ келсе, аш къанганы артында ушакъ  санга, къоншунга да саугъады». «Жауунга сени алынга келирге тюшдю эсе,  дерт жетдирме, кеч, кертичи бол». Ата-бабаларыбыз да бизни быллай шартлагъа дайым юйретгенлей турадыла.

Ара Кавказда жашагъан къарындаш миллетлени – таулула бла къабартылыланы – буруннгу заманлада тёрелери, кийимлери, адетлери да бир болгъанды. Ала туз бла гыржынны юлешип жашагъандыла. Тенгликни бла къарындашлыкъны даражасын бийик кётюргендиле. «Санга игилик этселе – ёмюрде да унутма, сен этсенг – эсинге да алма»,  деген сёз жюрюгенди таулулада. Къабартылылада уа: «Адам бла жолунгу, кечинир жеринги юлешмесенг, аны харамлыгъын, игилигин билмезсе».

Белгисиз жырчыла, эки миллетни да жырларын бир бирлерини тиллерине кёчюрюп,  айтхандыла. Тар ауузлада, анга жууукъ элледе да бирча  терен магъаналы   нарт сёзле эшитилгенлей тургъандыла: «Жолгъа атланырдан алгъа  жол нёгер сайла», «Жолоучуланы жоллары бир болса да, къадарлары уа башхады». Дагъыда  бу миллетледе инсан акъылны энчи даражада тутхандыла эмда анга халкъда «чыпчыкъны къанаты» деп айтхандыла. Бу айтыула анга шагъатдыла: «Акъыл сатып алынмайды, анга багъа жокъду», «Ёмюрле бла окъугъан  билим алмай да къалыр». Игиликге бла аманлыкъгъа жораланнган нарт сёзле да асламдыла: «Жауунгу ачыуландырсанг - кюлюрсе, шуёхунгу ачыуландырсанг -  къоркъурса», «Ышарыу жашнатады, огъурсузлукъ къартайтады».

Акъыллы сёз – ол ёмюрле бла жашиллей  тургъан  терекчады, мор орманны арасында айбат къалауурча. Ол адамны керти нёгериди. Тенглиг а жашауда баш байлыкъды: «Нёгери болмагъан адам ёксюздю».

Неден да бег а  эки халкъ да намысларын, сыйларын багъа кёргендиле: «Жигит! Сёзюнг жумушакъ болса да, намысынг къаты болсун», «Жолунг тюз, таза болса, жол жанында кирден къоркъма», -дегендиле.  Таулула, къабартылыла да бирча къоркъакълыкъны, зарлыкъны, ёхтемликни кёрюп болмагъандыла: «Тили узунну  - намысы къысха», «Зар адамгъа къоншусуну тауукъ баласы да къазча кёрюнюр».

Къушла уяларындан учханча, эки халкъны да билимли адамларындан туугъан жерлерине, къарындашлыкъгъа, аналагъа махтау сёзле алай учадыла: «Къаллай болса да – ана бирди. Башхасын табарыкъ тюйюлсе», «Балалары жюзе тургъан кезиуде  баппуш суудан чыкъмаз».

Къарындаш халкъланы жерлеринде жюз жылла бла будай битгенча, акъыллы сёзле да аланы  жашау жорукълары адамлыкъны   юлгюсю болгъанлай къалгъандыла. Бусагъатда ала бизни сейирсиндиредиле. Къабартылы поэт  Казаноко Жабагини таулула кеслериникине санагъандыла, атына да Къазан улу Жабагъы деп айтхандыла. Хапар айтып башлардан алгъа: «Къазан улу Жабагъы айтханлай»,- деп, таулула акъыл сёзле келтирип болгъандыла. Бизни халкъны белгили акъылманы - Мечиланы Кязим - иги сёзню чынтты нёгери болгъанды. Ол аны бийик даражада тутханды. Жазгъан назмулары анга шагъатдыла .

Адам улуну  эм уллу насыбы – акъылманлыкъны жарыгъы - бусагъатда да ёчюлмегениди. Нарт сёзле айтып-айтмазча кёпдюле. Жарсыугъа, бюгюнлюкде башында сагъынылгъан акъыллы сёзлени  биринчи айтханла бизни бла тюйюлдюле.  Аланы сабийлерини сабийлери, туудукъларыны туудукълары уа  арабыздадыла. Аланы ауузларында нарт сёзле жашауларын мындан арысында да  бардырырла деп ышанама.