Адамлыкъ сыналгъан ачы кезиу

Шауаланы Сафият анасы Халимат, эгечи Маржанат, къарындашы Махмут бла тюшген эди Къазахстаннга. Аны эсгериулерин туудугъу Габаланы Саид жазып жибергенди газетге.

«Ол заманда манга ненча жыл болгъанын билмейме, алай эсимде къалгъанын а айтайым. Биз бир жаш бла эки къыз бола эдик. Атабыз – урушда, Сталинград сермешде. Ингирде анабыз бизге ариу чарыкъла хазыр этди, бирер жыйрыкъ да берди. Манга уа бир акъ жакетчик да кийдирди, атангы саугъасыды деп. Баям, атам юйде болгъан заманда алгъан болур эди аны манга. Мен бек къууандым анга, ол кюн алыннганча.

Алай бизни къууанчыбыз кёпге бармагъанды. Танг да атхынчы, эшик  хыны къагъылды. Анам, терк окъуна чыракъны жандырып, терезеден къарады да: «Оу кюнюм!» – деп, артха турду. Биз да, элгенип, уяннган эдик ол  тауушха. «Тур ёрге»,– деп биреу къычырды эшикден. Анам, терк кийинип: «Не этесе?», – деди да, эшикни ачды. Эки солдат кирип келип, бир зат да айтмай, юй ортасында сюелдиле да, анама бир затла айтдыла. Ол бираз абызырады, болсада, терк эс жыйып, бизни кийиндирип башлады. Алай атам алгъан жакетни солдат къоюнуна сугъуп къойду. Анам, къоркъуп,  зат айтмады.

Ма алай башланнган эди аман жолубуз. Анам бир затла алыргъа кюрешеди. Тёрт адамгъа бир жатар жер, эки челек  картоф, бир къапчыкъ нартюх алады. Экинчи жастыкъ бла тигиу этген машинасын алгъанда, солдат аланы сыйырып, бир жанына атды. Анам юйге кирип, бир гитче чемоданчыкъны алып чыкъды. Анда атабыздан, ана къарындашыбыздан фронтдан келген письмола, бизни метрикаларыбыз, анамы комсомол билети, атабыз аскерде болгъаны ючюн ахча алыргъа эркинлик берген къагъыт  да бар эдиле.

Биягъы солдат аны да сыйырып башлады. Анам а, къоюнуна къысып: «Бумага, бумага!», – деп гузаба этди. Алай ол къан тулукъ, тартып алып, хуна башы бла бахчагъа атды. Ол заманда чемоданчыкъ ачылып, ичиндегиле чачылдыла. Къагъытла къанатлылача уча барып, бахчалагъа жайылдыла. Бир письмо уа, тюз да ол солдатны аллына тюшдю, юч мюйюш  мухуру да ёрге айланып, мен да сенича адамныкъыма дегенча.

Ол эки солдатдан бири жаш адам эди, кесине да бир оноу  жетмей эди. Башхасы уа уллайгъан адам, неге да бети жетген. Аллына тюшген письмону алыргъа къоймай, аягъы бла басып къойду. Ары дери жилямай тургъан анам, сынсып башлады. Сора машинагъа минип, сытыла-сытыла, жашын да къоюнуна къысып олтурду…

Бир машинагъа алты юйюрню миндирген эдиле. Жыйырма адам бла юч солдат бола эдик. Машина тебирей башлагъанда, атабызны къарындашы секирип тюшеди да, баула таба чабады. Аны аллын солдат тыяды, алай ол аны да бир жанына тюртюп бауну эшигин ачады, малланы биченнге бошлап, артха къайтады. Машинала жолгъа чыкъгъанлай, малла бизни ызыбыздан эл аягъына дери чапдыла. Сора алайда тохтап, ёкюрюп башладыла. Ол жыл саны келген эр киши, сабий кибик жиляп башлады, биз да, сабийле, жиляп, анга уллу эжиу этген эдик.

Бизни вагонлагъа жюклеп ашырдыла, юч кюн бла юч кече бардыкъ. Суу жокъ, вагонну эшигин ачхан жокъ. Бир эрттенликде солдатла келип,  хар юйюрню, хар адамны атын жаздыла. Ол кюнден башлап, аш-суу берип башладыла. Ёлгенни, къалгъанны да тергеп турдула. Вагонда адам кёпден, ийисден бек къыйнала эдик. Кёпле ауругъан да эте эдиле.

Кюнлени биринде бизни барыр жерибизге жетдирип, вагонладан тюшюрдюле да, хар юйюр бирге жыйылыгъыз, деген буйрукъ берилди. Сора ёгюз арбалагъа минип, кетип башладыла. Хар ким кете,  бир къауум юйюр къалдыкъ – башсыз тиширыула бла сабийле. «Къула тюзде къалдыкъ атылып» деп, къатынла жиляп башладыла. Хар келген арба къауумда эл башчы бола эди да, сайлап, ишге жараулусу кёп болгъан юйюрню ала болур эдиле.

Биз алайда ингир алагъа дери ач да, суусап да болуп, не этерге билмей жунчуп турдукъ. Ол кезиуде  арбала кёрюндюле, биргелерине бир атлы да келди – толу, келбетли адам. Ол, атдан тюшдю да, бизге къарап, башын булгъай: «Мына къандай бандит, къандай халкъ жауу?» – деди. Сора бир жашчыкъны да къоюнуна алып: «Бары ётюрюк, бары жалгъан дау», – деди да, жюклерге буйрукъ берди.

Арбачыла, терк къармашып, жолгъа атландыкъ. Ёгюз арбада чайкъала, кече узуну бардыкъ, танг атханда бир элге жетдик. Хар юйюрню бирер юйге юлешдиле. Бизни бир къарт кишини юйюне элтдиле. Хапчук кибикчиклени анама да жетдирмей, арбачы тюшюрдю да, ол къартха бир затла айтып, ызына кетди. Анам не айтыргъа, не этерге билмей сюеледи, биз да – анга къысылып. Къарт ол халибизни кёргенде, кёлю да толуп, кёз жашларын да сыйпай: «Къоркъма, келин, биз да адамлабыз, Аллах айтса, ёлмезсиз, келигиз», – деп, къолуна да бизни аберилерибизни алып, юйге кирди.

Бизге отоуладан бирин бердиле. Анам хапчукланы жыйып, ашха, суугъа къармашды. Биз ашамай тургъанлы эки кюн бола эди да, аякъларыбызны  кючден сюйрей эдик. Юйню иеси бир челек суу да, туз да берди. Сора иги кесек къаура да келтирип, от тамызды.  Анама къаураланы, сыгынланы да кёргюзтюп: «Была бла от эт, балала сууукъ болмасынла», – деп кетди. Ол керти да бир огъурлу адам эди, бизге атача къайгъыра эди, хар неге юйрете, анда болумлагъа тюшюндюре туруучу эди. Анабыз ишге кетсе, бизге да кёз-къулакъ бола, къолундан келгенча, аш бла, суу бла да болуша эди.

Алай эте кюзге жетдик. Ол къарт бизни будай баш жыяргъа да юйретди. Аны болушлугъу бла  бираз будайчыкъ жыйдыкъ, ол да жарай эди бир затха… Мен башда айтхан келбетли адам а председатель эди. Бир иги адам, аты да Къурмаш. Ол таулу тиширыулагъа хыны этмей, аман айтмай ишлете эди. «Будай баш нек жыймайсыз? Жыйыгъыз,ол да бир затыгъызгъа жарар», –  деп жыйдыра эди. Алай ол кёп жашамай ёлюп кетеди, жаннетли болсун. Къоншуларыбыз да бек иги бола эдиле бизге. Къысхасы, биз къазахлыла бла эгеч-къарындашча жашагъанбыз.

Алай жангы председатель ибилис эди. Ол «эл къыргъанла», «бандитле»  деп, таулуланы къымылдаргъа  къоймай эди. Жерден бюртюк алдырмай, будай баш жыйдырмай, адамлагъа бахчаларына къараргъа къоймай, бек къыйнай эди. Ишчилени къошлагъа элтип, сабийле уа чырмагъан этедиле деп, бизни ары къоймаучу эди. Ма алай бла юч жыл турду. Ол заманны ичинде жаз узуну сабийле аналарына, анала сабийлерине термилип турдула.

Ахырында, тёзюмлери тауусулуп, эллиле аны ишден кетертдиле, бизге да тынчлыкъ келди, таулула беллерин тюзете башладыла. Аны орунуна бир иги адамны салдыла. Ол а таулуланы ишчи  болгъанларын бек багъалаучу эди. «Бир балкъар ишчими юч къазахха алышмайма», – деп къубулта эди. 

Ма алай турдукъ биз Къазахстанны Талды-Курган областыны Киров районуну Талапты элинде».