Уллугъа, гитчеге да жарагъан ашарыкъ

Сют къошулуп этилген ашарыкъланы татыулулукъларын айтып-айтмазча игиди, хайырлыды уллугъа-гитчеге да.   Бек алгъа таулула сютден айран, бишлакъ эм творог этип болгъандыла. Андан сора да, сютню ашарыкъланы хазырлагъанда кенг хайырланыу эмда адамны чархын тап халда тутууда   уллу магъанасы барды. Биз асламлы информация органлада сют бла байламлы эм эс бурурча магъаналы билдириулени жыйгъанбыз. Аны бла газетни сайтыны окъуучуларын шагъырей этебиз.

Кёпле сютге жаланда сабийлеге тап келишген продуктхача къарайдыла. Тиширыула аны санны-чархны бузады деп ичмейдиле, эр кишиле да анга артыкъ уллу эс бурмайдыла. Кертисин айтханда уа, была аны къыйматлылыгъын толусунлай ангыламайдыла.

Былайда сютню кёп хайырланыучугъа себеплик этген кальцийни эм аны юсюнден таурухну эсгерирчады.

Жесирде тутханла анга ашнымы огъесе суунуму сайлайса, деп соргъандыла. Ол айырыу бек къыйын эди. Нек дегенде биринчисин алса, тутмакъ бираздан суусапдан ёллюк эди, экинчисин берселе уа - ачдан. Аны ангылай, эр киши анга кюн сайын сют келтирирлерин излегенди.

Бу аман акъылыны хайырындан ол бир къауум айдан сакълагъан азатлыгъына жаны саулай жетгенди.

Хапарны жигити, бусагъатда сютню юсюнден къаллай бир жалгъан, терс оюмла жюрюгенлерин билсе, сейирге къаллыгъы сёзсюздю. Ала уа, кертиси бла да, бек кёпдюле. Бизни заманыбызда бу продуктха башха кёзден къараргъа заман жетгенди.

Сют башхалагъа ушамагъан продуктду. Аны юсюнден былай айтылады. Сютню къурамына киргенле, адамны санына-чархына керек мардада   жыйышдырылып, аш орунда тынч эритилинедиле. Анда эки жюзден артыкъ къыйматлы зат барды: жыйырма чакълы бир аминокислота, ол санда адамны саны кеси чыгъаралмагъан, алай анга эмда кереклиле, къыркъдан артыкъ жау кислота, микроэлементле, битеу биз билген витаминле да.

Алай аны эмда магъаналыларына уа сюеклени къатылыгъына себеплик этген кальцийни эм этникинден эсе да хайырлылыгъы уллуракъ белокну санаргъа боллукъду.

Жюз миллиграмм сютде 3, 5 грамм протеин барды. Ол да эки къауумгъа юлешинеди – казеинле – сексен процент эм сыворотка белокла – жыйырма процент. Бу продуктха акъ тюрсюнню берген да биринчи къауумду. Алагъа микроскоп бла къарагъанда, кальцийли бла фосфорлу гитче тёгерекчиклени кёрюрге болады.

Экинчилери уа арыкълыкъгъа, субайлыкъгъа итиннгенлени чынтты болушлукъчулары – аминокислоталаны - жыйымдыгъыдыла. Финляндиядан алимлени айтыуларына кёре, была, адамны ич органларыны тёгереклеринде жауну жыйылыргъа къоймай, семизликге чырмаулукъ этедиле. Андан сора да, аны жюрек-тамыр ауруула эм кёбюуле бла къыйналгъанлагъа ичерге тийишлиди. Ол адамны ичинден сууну чыгъарыугъа себепди эмда къан басымны мардасына келтиреди.  

Дагъыда мыйыны тап халда тутар онгу барды. Мюсли, зынтхы неда нартюх къурмач эм кёгетле бла стакан сют сабийлеге бла ишлеген адамлагъа аламат эрттен ашды.

Аны суусапны залим къандыргъан продуктха санайдыла. Ол бийик качестволу белокдан, углеводладан бла электролитледен бай болгъаны себепли аны кёгетледен сыгъылгъан суудан эм газировкаладан неда бир башха коктейльледен эсе файдасы асламды.

Сютню ичиу адамны жукъусуна жарарча амалы барды. Ол, аш орун безни ишлеуюн шошайтып, тынчлыкъ сезимни келтиреди.

Тюзюн табайыкъ. Сютню хайырлылыгъына эс бурмай, кёпле анга чурумлары аслам затхача къарайдыла. Ол оюмланы уа бу продуктну юсюнден жюрюген жалгъан хапарла туудурадыла. Аладан бир къауумуну терсликлерин ачыкълайыкъ.

Саннга-чархха кальций къалын сютден игирек сингеди, дейдиле. Жауда эриген витаминле - сёз ючюн, D витамин - адамны ичинде, кертиси бла да, жаусуз болаллыкъ тюйюлдю. Алай кальцийсиз болур ючюн а, жау ахырысы бла да керекмейди. Ол санда-чархда кёпге дери сакъланырыгъына жаланда тири тебип туруу себеплик этеди. Алайды да, жукъа акъны да файдалыгъы барды.

Кофеге сют къошса, биринчиси магъанасын тас этип къояды, дейдиле. Кертисинде  уа была бир бирлери бла аламат тап келишедиле - кофеин адамны ичинден кальцийни жууулуп кетиуюню сылтаууду, сют а аны бу чурумун азайтады.

Сют бла чабакъ  бир бири   бла келишмеген продуктладыла, дейдиле. Алимлени оюмларына кёре, ол, холодильникле болмай, аш-азыкъ терк бузулгъан заманладан бери келген бош ийнаныуду. Бюгюнлюкде анга уллу магъана берирча тюйюлдю.            Жаланда жангы сауулгъан сют хайырлыды, дейдиле. Хау, эрттен сауулгъан, башха жангы продуктча, игиди, аламатды. Алай уллу шахарлада жашагъанла аны къайдан табаллыкъдыла? Базарда сатылгъан шешаладагъы юй сют эмда цистерналагъа къуюлуп келтирилген къоркъуулуду.  Ол орунла кёбюсюнде кереклисича таза тюйюлдюле. Аны бла бирге уа жарыкъ ургъан шешалада кёп витаминле бузулуп къаладыла. Абаданлагъа сют ичерге жарамайды. Жыл саннга жетгенни санына-чархына ол тап келишмейди, дейдиле.

Бу кёз къарам кёп къыралда жайылыпды, ол санда Россейде да. Ол оюмгъа тутхучлукъ этген медицина жаны бла сылтаула уа ахырысы бла да жокъдула. Аны къуралыууна лактозаны (жаланда сютде табылыннган бал тузну бир тюрлюсю) кётюралмагъан болум себеплик этген окъуна болур.

Адамны ичинде ол чурум бешден жыйырма жылгъа дери къозгъалыргъа боллукъду, алай ол «ауруу» къоркъуулу тюйюлдю: ол тийген адамны бираз къарыны буруп, тынчлыкъ тапдырмай турургъа болады. Алай лактозаны кётюралмагъанла да бу биз сёз бардыргъан продуктдан ахырысы бла да къачаргъа керекмейдиле - алагъа уютулгъан сютден жарашдырылгъанлагъа кёчерге тийишлиди неда лактозасы аз болгъан акъны сатып алыргъа.