Неде да марда сакъланыргъа керекди

Алгъаракълада «Ланцет» деген даражалы медицина журнал аш-азыкъ бла саулукъну байламлыкъларыны юсюнден уллу тинтиуню эсеплерин басмалагъанды. Алимлени халкъла аралы къаууму 1990 жылдан 2017 жылгъа дери 195 къыралда ашны терс  хайырланыудан чыкъгъан чурумланы  сюзгенди. Аллайгъа тинтиучюле хайырлы затланы азлыгъы эмда заранлы затланы кёплюгю болгъан ёлчемни  санайдыла.

Алимле замансыз  ёлюмню сылтауу болгъан 15 шартдан тизмени къурагъандыла. Бек башы – тузну асламлыгъыды. Ызы бла къылкъылыланы, жемишлени, къозланы, кёгетлени, полинасыщенный жау кислоталаны (омега-3) эм аллайланы жетмеулери барады. Кёпле сейир эте болурла, алай ёлюмлени сылтауларыны биринчи онусуну арасында   хазырланнган эт жокъду – бир тюрлюсю окъуна. Бусагъатлагъа дери ол рак аурууну чыгъарыргъа боллукъду,  деп тургъанлыкъгъа. Аны бла бирге, татлы затла, тинтиулеге кёре, тузланнганладан эсе иги да къоркъуусуздула. Къоркъуулуладан бирине татлы сууланы да санаргъа боллукъду, ала тизмени ахырындадыла. Алай эсе, бал туз «акъ ёлюмге» саналмазгъамы боллукъду, биз сунуп тургъанча? Энди тортланы, пирожналаны ашап турургъамы жарайды?  «Саулукъгъа себеп болгъан  аш-азыкъ» миллет тинтиу арада былай тохташдырылгъанды.

- Татлыны сюйгенле къууаныргъа боллукъ болурла – жангы тинтиу бал туз къоркъуусузду деп кёргюзтеди да, деген соруугъа анда алимле былай жууаплайдыла:

  «Хар зат тюз алай тюйюлдю. Келигиз бал туз не болгъанын ангыларгъа кюрешейик. Ол дисахаридди, глюкозадан бла сахарозадан къуралгъан. Дисахаридлени саныбыз-чархыбыз терк хайырланып, тириликге къоратады. Бал туз бюгюнлюкге дери тарыхда, эволюцияда алай кенг жайылып болмагъанды, бусагъатдача,  аны хар адам эркин алалмагъанды. Ол кеси да кёп затлада барды – соуслада, йогуртлада… Къаннга сингсе,  инсулинни гормонун чыгъарады.

 Алимле  саулукъгъа себеп аш-азыкъ ашауну баш жоругъун тохташдыргъандыла: заранлы продуктланы хайырланмаудан сора да, хайырлы продуктланы ашаргъа тийишлиди.

  Какла, къабугъу артылмагъан къылкъылыладан тартылгъан ундан гыржын, кёгетле бла жемишле керекдиле. Нитратладан бла башха «химиядан» къоркъмагъыз: къалай-алай болса да, татлы затладан эсе кёгетле хайырлыдыла. Аш-азыкъда къудору битимле болсала, къозла, чёплеуле бек игидиле, ууучха сыйыннган чакълы бир. Андан сора,  жаула да хайырлыдыла – тенгиз продуктла  эмда битим жаула.  Ол хайырлы харкюнлюк   аш-азыкъды, диеталаны бла кюн сайын ачлыкъда турууну хайыры жокъду,  дерге боллукъду. Аш-азыкъны юйде жарашдырсагъыз игиди. Кафеде ашны орталыкъ ёлчеминде калорияла кёпдюле,  анда туз бла бал туз сиз кесигиз салгъандан эсе  аслам  болады. Дагъыда диетологла аш ашауну дефтерин жюрютюгюз дейдиле, ол жаны бла эсеплеуню андан иги амалын алыкъа чыгъармагъандыла. Ол керти да   аш-азыкъ бла байламлы къылыкъны тюзетирге болушады.

Бал тузну кёп ашап турса уа, инсулинни чыгъарыу механизм къарыусузланады.  Ол а диабетни 2-чи тюрлюсюне келтиреди. Бу ауруу а кёзлени кёргенлерин, бюйреклени ишлеулерин бузады, къан уюшууланы, эм башха чурумланы чыгъарады.  Ахырында  не инфаркт, не инсульт болургъа болады. Тюрлю-тюрлю аурууладан ауушханланы санында диабетни 2-чи тюрлюсюнден ёлгенлени  саны  ючюнчю жерни алады. Былай алып айтханда, была углеводланы кёп ашагъандан къанда бал тузлары кёбейип, семирип ауушханладыла, асламысында терк углеводланы, бек биринчиден, бал тузну. Саныбыз-чархыбыз, бал туздан сора да, глюкозаны башха углеводладан чыгъарыргъа болады.

ДАУЛАШЛЫ КЕЗИУЛЕ

 Сёз ючюн, къуралгъан тизмени мурдору къарап сюзюп туруудан чыкъгъан эсепледиле. Тюзлюклери бла ала дайым контроль бардыргъан тинтиуледен артха къаладыла. Андан сора да, «Ланцетде» жыл санлары 25-ден атлагъанланы кёрюмдюлерине къарайдыла. Бал тузлары кёп болгъан продуктланы хаталыкълары уа сабийлеге бла акъылбалыкъ болмагъанлагъа уллуракъды. Сабийликде чыкъгъан семизлик бла метаболический бузукълукъла жашауну узунуна сакъланадыла эмда эртте окъуна сакъатлыкъгъа келтирирге боладыла. Башха даулаш  сылтаула да бардыла мында.

Хаталы затла

 Хант тузну кёплюгю; тышлары артылмагъан къылкъылылыдан ашланы жетишмегенлери;  жемишлени азлыгъы;  къозланы бла чёплеулени азлыкълары; тахта кёгетлени азлыгъы; тенгиз продуктладан омега-3 дегенни жетмегени; клетчатканы азлыгъы; полинасыщенный жау кислоталаны азлыкълары; къудору битимлени жетмеулери; трансжауланы асламлыкълары; кальцийни жетмегени;. татлы сууланы асламлыкълары; жарашдырылгъан этни кёплюгю; сютню азлыгъы;  къызыл этни кёплюгю  («Ланцет» журналда басмаланнган кёрюмдюлеге кёре) .