Тюбешиу

Хапар

Байкъуш уллу юйюрде кичи болуп туугъан эди. Аллайлада болуучусуча, ата-анадан да бек къарындаш-эгеч тюзетгендиле аны жашаугъа. Артда уа кичини къоншу элде темирчиге элтип, анга сохта этип, жылдан артыкъ тутхандыла аны биргесине, усталыкъ алсын деп. Темирчи элде къалай керек болгъанын ким да биледи, анга не тюрлю власть да онг кёзден къарагъанды.   Бирде жангы къуралгъан колхозну председатели, ол ишлеген юйюнден къысталгъан кулак юйюрню гюрбежисине къойгъанды деп:

– Сени, темирчи болмасанг, бюгюн аладан эсе алгъа ашырлыкъ эдим сибирьге! – деп да къоркъутхан эди.

Кече бла къачыргъанды ол жарлыланы Дагъыстаннга Байкъуш.

Бир ненча жылдан Байкъуш юй да ишлегенди, ары бийче да келтиргенди. Акълимагъа кёзю къарамагъан да болмаз эди элде, аны узун чачы бла, мудах кёзлери кёплени жукъусуз этгендиле. Алай а Байкъуш да бош жашладан тюйюл эди – бёрк кийсе, къалпакъ жюрютсе да, аны къара бурма чачы, уллу тай кёзлерине эришип, аны тюбюнден къараргъа сюйгенди. Ма аллай ариу кекели болгъанды аны.

Аланы арбазларында жаш бла къыз да чапхандыла. Андан сора сабий къошмагъан Акълиманы къайынлары сёз бла къыйнамагъандыла, алай ыразы уа тюйюл эдиле.

Къыз, Раузат, устазгъа окъуп келип, элде сабийлени юйретгенди. Биргесине ишлеген Бахатха барып, тоюнда да тепсетгенди тийресин, ахлу-жууугъун, сабийли болгъанды. 

Артда уа Уллу Ата журт уруш башланнганды. Байкъушну жангыз жашы Байрамукъ аскерчиге окъугъан эди. Ол орус келин алып келгенде,  кёп тюрлю сёз жюрюгенди элде. Бирле:

– Генерал болургъа сюеди, андан алгъанды орус, – дегендиле.

Башхала:

– Да, орус а Калмыков да алгъанды. Баям, партия ал дейди, – деп, чертгендиле.

– Аллай ариугъа кёзю къарагъаны сейирмиди? – деп, кёл этдиргендиле ючюнчюле.

 Къалай-алай болса да, ала юйде тургъан эки ыйыкъны ичине бар ауругъаны болгъан толтуруп тургъанды Байкъушну арбазын – келин иги доктор кёре эдим.

Урушха ала Байрамукъ аскер къуллугъун этген жерден кетгендиле. Бирге кетгендиле. Келин сабийин анасына къоюп кетгенин жазгъан эди Байрамукъ.  Туудукъларыны  къыйын къадарын а артда билгендиле Байкъуш бла бийчеси Акълима.

Раузатны баш иеси устаздан эл советни таматасына дери ёсген эди. Душман бери кирирни аллында уа Бахатха партизан жыйын къураргъа буйрукъ берилгенди. Ол таугъа да андан кетген эди.

Аланы юйлеринде уа алгъа немисли офицер бла болушлукъчусу тургъандыла, юйюрню халжаргъа къыстап. Аны кече бла ким эсе да кюйдюргенден сора башланнгандыла тинтиуле, излеуле.

Ол кюйдюргенми суннгандыла, жалынчакъла юсгюрюп, фашистле ол тюз юйюрге уллу азап сынатхандыла, Бахатны къайда болгъанын айтыгъыз деп.

– Эр киши манга айтыпмы айланады къайда болгъанын? – дей эди анасы.

– Быллай кюнде юйюндеми олтурлукъду? – деп соруугъа соруу бла жууап эте эди атасы, жашы урушха кетмегенине кюе.

Айхай, аллай кёплени иймегендиле фронтха, кеслери барып, къагъыт жазып тилегенде да.

Атасын, анасын, Раузатны да тутуп кетип, бир ненча кюн подвалда тутуп, алача бир къауум адамны да элден чыгъарып кетип, душман танкла кирмез ючюн къазылгъан окоплада ёлтюргендиле. 

Тюненеги насыбын алай малтагъан фашистлеге  дерт жетдире, Бахат да жоюлгъанды таулада.  Аланы жашчыкъларын а, кече бла алагъа къачып келген Музафарны, гюрбежисинде букъдуруп тургъанды Байкъуш.

Фашистле кетгенден сора, хар ким ёлюклерин излерге жайылгъанда, Байкъуш тёрт багъалы адамын салгъанды къабыргъа, кёзлери къарангы эте.

Раузатны башында кюмюш къынгыр таракъчыгъы бар эди. Аны ёлюгюн арбада къыйыргъа салгъан эди да атасы, аны къайын атасына бла анасына намыс эте, эшмеси къалай эсе да  энишге кетип, жолну сыйпай баргъанын кёрюп, аны ёрге жыйгъанда, кюмюш таракъчыкъны окъ эки этип тургъанын кёрген эди. Ол кюн, кёлю тёзалмазча толуп, жашауунда биринчи кере жол жанына олтуруп, сарнагъан  эди Байкъуш, Аллахха дауун айта.

Аны эшитипми ачыуланды ол – жашындан хапар да ёчюлген эди. Байрамукъ, сау болса, кесин билдирмей турмазлыгъын ангылай эди терк окъуна къарт болуп къалгъан Байкъуш. Акълима да ангылай эди, сёз къошмагъанлыкъгъа. Азмы жилягъанды ол, баш иесинден букъдуруп?

Артда уа къыяма танг атханды. Сюргюн жолуна ала ючеулен болуп чыкъгъандыла. Къартла бла ёксюз туудукълары Музафар. Къызыу Ташкентде да усталыгъы болушуп, ачдан къыйналмагъанды Байкъуш, алай а жашау магъанасын тас этген эди. Жаланда Музафар эди эки къартны жашау бла байлап тургъан. Кёпгеми?

Анда биринчи кюнледе окъуна Байкъуш, базар тийресине баргъанлай, бир темирчи чыганлы бла танышханды. Ала бир бирни терк ангылагъандыла. Чыганлы базар къыйырында ишлей эди да, Байкъушну къолу къалай узалгъанын кёрюп, биргесине ишлерге чакъыргъанды.   Алай бла, жашау былайда да ызына тюше башлагъанды, артыкъ кесин сюйдюрмесе да.

Кюнлени биринде, базар къатында тандырда къыргъыз тиширыу Айгюль биширген къатламаладан ала туруп, Байкъуш аны хуржунуна узалгъан жашчыкъны къолундан тутханды. Жашчыкъны уллу къара кёзлери жюрегин тынчлыкъсыз этип, анга гыржын алып бергенден сора:

– Кимсе? – деп соргъанды. 

Къадалып, къабынын жутаргъа кюрешген сабий аны ангыламагъанын кёргенде, жарлы орус, тилин ачып:

– Ты хто? – деп соргъанды Байкъуш. – Папа, мама ест?

Жашчыкъ башын булгъап, алай жууап бергенде, Байкъуш, аны къолундан тутуп, гюрбежиге элтгенди. Ол сабий аны жюрегине алай киргени, аны алай эритгени неден болгъанын а кеси да билмегенди. Гитчечик,  баям, алты-жети жылы болгъан. 

Ингирде, темирчиле юйлерине кетерге тебирегенде, жашчыкъ ала олтургъан шинтиклени биринде кесине жатар жер хазырларгъа кюрешгенин кёрюп, Байкъуш биягъы аны къолундан тутуп, юйюне алып келгенди.

– Жарлы бала, ай ананг, ананг, харипчик. Сюекден сора жугъу къалмагъанды да, – деп жилягъанды Акълима. 

Аны айтырыгъы кёп эди быллай сабийлеге окъуна азап берген къадарына, алай… къабыргъаланы да къулакълары барды дейдиле. Ма къоншуда онекижыллыкъ къызчыкъны тутуп кетгендиле, къырал таматагъа къаргъыш этгенди деп. Сабий а, атанг сатхычды дегенлеринде:

– Алай чыкъгъы эди алай айтханны эки кёзю, мени душман бла къазауат эте тургъан атам сатхыч болмагъанында, – дегенди, дейдиле.

Акълима Музафаргъа гитче болгъан кёлек,  кёнчек да хазырлап, суу жылытып, жашчыкъны жууундурургъа дегенде, ол кёнчекчигини хуржунундан бир суратны чыгъарып, шинтик юсюне салгъанда, анга кёзю жетген Акълима, жерге олтуруп къалгъанды. Аны хахайына чапхан Байкъуш бла Музафар алгъа зат ангыламай тургъандыла. Къонакъ жашчыгъ а, къоркъгъандан жаны кетип, терк окъуна эски кёнчекчигин да къаплап, орамгъа атханды кесин.

Ийнанмай эди Байкъуш, кесине келген Акълима жашчыкъны хуржунундан аны жашы Азретни бла келинини суратлары чыкъгъанды дегенине.

Андан арысы тюшдеча эди. Байкъуш жашчыкъны юч кюнден тапханды. Ол жазыкъ, Акълима аны хатасындан ёлюп къалгъан сунуп, бугъуп айланнганды къартдан. Жаш Байрамукъну болгъанына ишексиз эдиле Байкъуш бла Акълима. Бютюнда суратны кёргенден сора.

Жашчыкъны эки жылында къоюп кетгенди ыннасына Байкъушну келини. Байрамукъ бла Светлана, хапарсыз болуп, ыннасы да кечеден тангнга ауушуп чыкъгъанда, жашчыкъны къоншусу сабийле юйюне элтгенди. Ол сабий юйню уа уруш заманда Ленинграддан Ташкентге кёчюргендиле. Жашчыкъ андан къачып, базар тийрелеринде кесин кечиндире айланнганды. Аппасына да анда тюбегенди.

Хызир бла Илияс файгъамбарла сакълагъандыла аны бу ауруу, ачлыкъ жюрюген жоллада, баям. Андан арысында къартлагъа жангыз жашлары Байрамукъну кёзлери къарап тургъандыла Володяны бетинден. Аны къарындашы Музафар а эслирек эди да, кичисине бютюнда сакъ болгъанды.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: