Чегем ауузну буруннгу эллери

Чегем ауузунда кёчгюнчюлюкге дери аслам эл бар эди. Аланы хар бирини да кесини энчи тарыхы, аты да болгъанды. Аланы бир къауумуну юсюнден биология илмуланы кандидаты Жаубермезланы Мурат архивле бла ишлеп, сейир затла жыйышдыргъанды. Аны ол иш бла шагъырей этейик.

«Акъ-Топуракъгъа элтген жол тарды, жардан энишге къарасанг, теренликде суу гюрюлдеп, ташланы буруп барады. Тёгерегин къызыл, сары, мор къаяла къуршалайдыла, анда-мында жолоучу да тюбейди. Ол къаяла ичинде тар кёрюнеди, иги кесек жолну аланы ичи бла баргъанлай тураса. Алай элге жетген жерде уа аллай тамаша, кёз къууандыргъан табийгъат ачылады, жомакъдача, ариулукъ, тёгерек кырдыкдан жашил болуп, узакъдагъы къаяланы тёппелеринде уа акъ къар жылтырай»,- деп башлайды кесини жолоучулугъуну юсюнден сёзюн В.Я.Тепцов XIX ёмюрде Огъары Чегемге баргъанында. 

Белгилисича, кёчгюнчюлюкге дери Чегем ауузунда иги кесек эл болгъанды. Жыйырманчы ёмюрге дери анда Чегем, Думала, Тызгъы, Тузулгу, Жарылгъы, Къочхарташ, Гюдюргю, Жора, Бопу, Къала, Иличири, Беттургу, Акъ-Топуракъ, Булунгу, Орсундакъ,

Кам, Суусузла, Жуууннгу, Быкъмылгъы, Кёкташ, Чижокъ-Къабак, Къычеуген деген эм башха элле болгъандыла.

1896 жылда жамауатны башчысы Баразбийланы Муса ол эллени юсюнден былай жаза эди: «Беш жюз отуз жети арбаз барды, эр киши отоула бла тиширыуланы отоулары бир бирге къошулмайдыла. Саулай эллени барысында да бирге 2295 эр киши бла

2184 тиширыу жашайдыла. Дагъыда онбеш межгит ишлейди, тёрт тюрлю тюкен да барды».

Дагъыда Чегем ауузунда башха-башха кезиуледе жарыкъландырыучула Бламберг, Ковалевский да болгъандыла. Тарыхха кёре, анда орналгъан эллени бек эртте къуралгъанларына шагъатлыкъ этген эсгертмеле асламдыла. Алай ала къайсы заманда къуралгъанларын белгилерге тынч тюйюлдю. Нек дегенде таулада жашау къыйынды, къаялы жер болгъаны ючюн, ырхы келип, юйлени оюп, аны ючюн талай кезиуню ол элден башха жерге кёчген кезиуле да тюбегендиле, аман ауруула жайылгъаны да болгъанды. Алай, бир насыпха, огъарыда айтханыбызча, кёчгюнчюлюк заманнга дери ол элле къуруп къалмагъандыла. 

Жора  эл

Ол эл Жора сууну кюнлюм жагъасында орналып эди. Аны себепли  ёсдюрген мирзеулери да иги болуп, эллеринде кече-кюн да тохтаусуз ишлеп тургъан юч тирменлери болгъанды. Аны ючюн башха элледе жашагъанла анга «Дуния жаннети» деп айтхандыла. Ары  къонакъгъа баргъанда, эр кишиле: «Орайда-осса, орайда, сыра барды Жорада!»- деп, эжиу этгенлери да къалгъанды тарыхда. 

Элни аты Жор (крест) деген сёзден къалгъанды. Бизни христиан диннге табыннган кезиуден  сакъланнган эсгертмелерибиз Чегем ауузунда асламдыла. Ол элден узакъ болмагъанлай Мырсы тауну башында кеси заманында белгили болуп тургъан килисаны мурдору да сакъланнганды. Аны ючюн 1959 жылда  археолог алим П.Г. Аркитас аны тинтген эди. Аны къабыргъаларында ташдан жорла ишленнгени сакъланнганын да белгилеген эди ол. 

Алай ислам дин келген бла, элде межгит ишлегендиле. 1899 жылда Шаханланы Басият кесини чыгъармаларында Жора элни юсюнден айта эди. «Ала кеслерини жерлерине иеле болгъандыла. Жерлери аталарындан сабийлерине ётеди. Ол эл таубийленикиди деп айтылады»,- дегенди. Анда Мурачаланы, Эбуланы эм Гудуланы тукъумлары жашагъандыла.

Жарсыугъа, жангы власть келгенден сора 1935 жылда анда жашагъанланы Акъ-Топуракъ элге кёчюрюп, анда жашаргъа онг бермегендиле. 

Думала

Думала Чегем бла Холам ауузланы бир бирлеринден айырылгъан, Къардан сууну онг жанында тик жерде орналгъан эди. Ол тик болгъаны ючюн, бирлерини юйлерини башы башхагъа арбаз болгъанды. Элни суу жагъада ташдан ишленнген суу тирменлеринден таныргъа болгъанды.

 Думаланы аты не сёзден къуралгъанын айтыргъа тынч тюйюлдю. Бирле туманлы жер болгъаны ючюн аталгъанды анга алай дейдиле.  Баразбийланы Мусаны оюмуна кёре уа, Туумала (чанкала) дегенден къуралгъанды. Думала кеси да эм уллу элледен бири болгъанды, анда жюз алтмыш эки юйюр жашагъанды. 

Анда Туудулары, Гемулары, Жаникалары, Мызылары, Къожакълары, Къожашлары, Къалабеклары, Хочулары, Ахматлары, Жабеллары, Къайталары, Къаракъызлары, Къонакълары, Тежалары, Сокъурлары, Жансюйлары, Хочелары, Гедулары,

Ахкёбеклары, Татчалары, Хархалары, Кёккёзлары, Уллубашлары, Локиялары, Жанатайлары, Жолалары, Шалмийлары, Малкъондулары, Хаджилары, Гоналары жашагъанды. 

Жуууннгу

Бу эл Жуууннгу сууну сол жанында орналгъанды. Жуууннгу Сырт Ийре таудан Акъ-Топуракъгъа дери созулгъанды.  Къулийланы Къайсынны анасы да андан болгъанды, эсгериулеринде ол аны юсюнден былай жазгъанды. «Анам Узейирхан тау бийикде орналгъан Жуууннгудан эди. Ол Чегем ауузунда эм ариу элледенди. Мени эсимдеди, жолу тик болгъаны ючюн, ары ёгюз арбала бла баралмагъандыла, керекли затланы атланы, эшеклени сыртларына салып элтгендиле». 

Жуууннгу бийикде орналгъаны, жолу да къыйын болгъаны ючюн, жауун жауса, жолу, ырхы келип, кёп кере бузулуп тургъанды. Алай краеведле аламдан этилген карталаны тинтгенде, ары дери да ол тик жерде, 3000 метр тенгизден бийикликде озгъан ёмюрледе эски шахар болгъанын айтхандыла. Анда эски юйлени мурдорлары да кёрюнедиле.

Элни атыны къуралыууну юсюнден бир къауум оюм барды. Бирле   анда баргъан суу саулукъгъа хайырлы болгъаны ючюн, ауругъан къойланы да анда жууундуруп, сау этип тургъанлары ючюн айтылгъанды алай дейдиле. Алай аны бла байламлы таурух да барды.  Анга кёре, элни бийини бир ариу къызы терк-терк ол сууда жуууннганлай тургъанды. Аны эслеген адамла уа: «Ма биягъы жууунду», - деп айтхандыла. Андан сора элге Жууунду ызы бла Жуууннгу дегендиле. 

Бийикде орналгъан элде башланнган школ да ишлегенди. Анда биринчи устазла Тёппеланы Мухаммат бла Жабелланы Тембот болгъандыла. Дагъыда анда Жаубермезланы жерлеринде межгит да къаланнганды, анда  Эннеланы Мураш бла Холаланы Молла эфендилик этгендиле, сабийлени арап тилге да юйретгендиле. Анда Жаубермезлары, Жолаблары, Къулийлары, Бечеллары, Боллулары, Габолары, Жарашыулары, Теуналары, Холалары, Чиммалары жашагъандыла. Жарсыугъа, 1935 жылда коллективизация болуп, анда жашагъан юйюрлени Акъ-Топуракъгъа кёчюрген эдиле. 

Тузулгу 

Тузулгу бла Эл-Тюбю элни арасында беш километр барды. Ол Тузулгу сууну онг жанында орналып эди. Элни аты тузлу деген сёзден къуралгъанды.  Анда жангыз  эки чанка тукъум – Сотталары бла Гудулары – жашагъандыла, бары да бирге тёрт юйюр болгъандыла. Алай 1944 жылда анда жангыз Атталаны тукъумдан бир юйюр болгъанды. Жарсыугъа, 1930 жылда репрессия заманлада анда жашагъан тукъумланы чанкала болгъанлары ючюн къыргъан эдиле. 

Коллективизация ючюн огъарыда сагъынылгъан эллени адамларын барысын да Акъ-Топуракъгъа кёчюргендиле. Аны ючюн 1935 жылгъа ол бек уллу элге саналгъанды. Ол Чегем чучхурладан бийигирекде, Кёкташсууну къатында орналгъан эди. Кеси да Огъары Акъ-Топуракъ бла Тёбен Акъ-Топуракъгъа юлешиннгенди. Кёкташ сууну онг жанында – Тёбен Акъ-Топуракъ, сол жанында уа Огъары Акъ-Топуракъ болгъанды.

1959 жыллада П.Г.Аркитас археология экспедиция бла келгенлеринде, ол элни жерлеринде буруннгу заманда да эл жашагъанын белгилеген эди. Анда табылгъан къошунлагъа, адам сюеклеге кёре алайда 10-12-чи ёмюрледе да уллу эл орналгъанын белгилеген эдиле. 

Элге Акъ-Топуракъ деп ол жерге кёре аталгъанды. 1937 жылда уа анда  жетижыллыкъ школ ачылгъанды, анда биринчи устазла Валентина Константинова, Жабелланы Тембот, Тохаланы Хажибекир, Нанаш Сурамов, Газаланы Хызыр да окъутхандыла. 
Чегемлиле иш кёллюле, берекетлиле болгъанларыны да энчи чертирчады. Ол заманнга кёре, ала ийнекле, къойла, атла, ёгюзле, эчкиле тутхандан сора да, бал чибинле жайгъан устала болгъандыла. 1931 жылда  колхоз къуралгъанында, Беш Тау Эл  ары 2800 уллу мал, 18560 къой бла 500 ат берген эдиле.

Темуккуланы Амина хазырлагъанды.
Поделиться: