Къарачай-малкъар байракъла

Тарих материаллагъа кёре, дунияда халкъла байракъла бла биринчи хайырланып тебирегенлеринден бери талай минг жыл болады. Битеу миллетледе да байракъгъа бек уллу сыйы берилгенди. Не ючюн десегиз, ол миллетни неда къауумну - тукъумну «бетине» тергелгенди. Урушда байракъ тёгереги аскерни  жюрегича болгъанды, ол себепден аны эм ётгюр, эм кючлю адамлагъа ышаннгандыла. Байракъны тас этгенден уллу бет жоймакълыкъ болмагъанды. Къуру урушда тюйюл, мамыр жашауда да. Аны бла байламлы  тарих илмуланы кандида­ты, Битеуэресей геральди­ка бирлешликни член-корреспонденти Хатууланы Рашидни «Къарачай» газетде басмаланнган статьясы бла шагъырей этебиз.

Бу­рун къыз бергенде, келин келтиргенде, къарачайлыла, малкъарлыла байрамда тукъум байракъла бла хайырланнгандыла (аллай байракълагъа тукъум тамгъаны салгъандыла). Сёз ючюн, киеу жёнгерле келинни алып келген заманда, келинни, киеуню тукъум тамгъалары салыннган байракъланы кётюрюп баргъандыла. Жашны жёнгерлерин сынар ючюн, ал­лай байракъны урлау адет болгъанды. 1868 жыл быллай байрамланы биринде болгъан орус алим Н.Ф.Грабовский (ол Бахсанда Орусбийлада къонакъда болгъанды) айтылгъан адетни юсюнден былай жазады: «Потерять это им­провизированное знамя считается между горцами величайшим позором, способным вызвать серь­езную драку и неприят­ные последствия. По мне­нию солидных людей, мо­лодежь, позволившая ка­ким бы то ни было путём овладеть знаменем, может допустить это и по отношению к невесте. Несмотря на дурные по­следствия, вызываемые подчас смелым нападени­ем на святыню киеу жёнгеров, нападения эти де­лаются все-таки при каждой свадьбе».

Бюгюнлюкде ол адет унутулгъанды, «байракъ» деп аллай байрамда машина юсюне салыннган тюз къумачха айтып  къоябыз.

*****

Байракъланы, тамгъаланы, герблени тинтген илмугъа геральдика дейдиле. Хар илмудача, геральдика тинтиуню кесини жорукълары бардыла. Байракъланы тинтгенде, ол жорукълагъа кёре, эм биринчи юч затха эс бёлюнюрге керекди: бай­ракъны формасына, бай­ракъны бетине, аны юсюндеги суратлагъа-белгилеге.

Бу жорукъланы эсде тутуп, ата-бабаларыбызда жюрюген байракъланы юслеринден хапар излейик. Аны да эки бёлюп: биринчи бёлюмде орта ёмюрлени ал кёзиуюндеги материал­лагъа, экинчисинде, аланы арт кёзиуюндеги эмда XX- чы ёмюрню ал жылларына дери белгили болуп жюрю­ген затлагъа.

Тюркютле, аланла…

580-чи жылгъа Кюнчыгъышдан келген тюркют аскерле, Шимал Кавказдагъы халкъланы кеслерине бойсундуруп, биз регионну жерин къыралларына - Тюрк къагъанатха - къошхан эдиле. Аны бла дуния тарихде ары дери анга тенг болмагъан, тамам уллу империяны къурамына Къара тенгизни жагъасындан Ко­рея тенгизни жагъасына дери жерле киредиле...

604-чю жыл Тюрк къагъанат экиге бёлюннген эди: Шимал Кавказ Кюнбатыш - Тюрк къагъанатны  къурамында къалгъан эди. Ич къаугъала, даула тохтамай, къырал жылдан-жылгъа кючюн таууса барып, мындагъы халкълагъа бийлик этерге ахырында хыйсабы жетмей башлагъан эди. 630-чу жыллада тюркют къыралдан булгарлыла (ала­ны башчылары тюркют къагъанны эгечинден туугъан Бёрю битеу тюрк тилли халкълада «сыйлы жаныуар» болгъанды. Аши­на тукъум да кесин бёрюден жаратылгъаннга санагъанды... Бюгюнлюкде бёрю баш салыннган кёк байракъны Молдавиядагъы тюрк тилли гагаузла жюрютедиле. Къазахстанны байрагъы да кёкдю. Кёк бетли байракъны кърым татарлыла жюрютедиле. Кёк сызла Азербайджанны, Узбекистанны байракъларында бардыла...

Къарачай-малкъар халкъда кёк байракъ, байракъгъа бёрю баш салыннган болгъанды деп билинмегенликге, экисин да ата-бабаларыбыз уллу сыйлагъандыла. Ол зат бизни нарт эпосубузда да ачыкь белгиленипди. Сёз ючюн, Ёрюзмекни «эмчек анасы» бёрю болгъанды, ол шайтанланы бёрю тону бла жанларын алгъанды; Сосуркъа кёкден тюшген кёксюл ташдан туугъанды...

Ашина империяны байрагъын ата-бабаларыбыз жюрютгенлери ишексиз болур. Тюркют (Тюрк) къагъ­анатны къурамына кирген халкъланы барысындан да тюркют аскерге бёлекле къошулгъандыла. Аланла, булгарла, хазарла къуллукъ этгендиле ол аскерде (бу миллетле бизни этногенезибизни «ёзегине» тергеледиле). Ол аскер а бёрю башлы кёк байракъны тюбюнде жюрюгенди...

*****

ХII-чи ёмюрде жашагъан эрмен алим Мовсес Хоренаци айтханнга кёре, ол кезиуде аланланы байракълары желмауузлагъа (дра­кон) ушагъандыла: «Вью­щиеся на знаменах драко­ны с ужасно разинутой пас­тью, вздымаемые дыхани­ем ветра».

Алим К.В. Тревер жазгъаннга кёре, желмаууз халли болгъан байракъла бла аланлагъа дери скифле, сарматла да хайырланнгандыла (скифле, сарматла, аланла бир тамырдан чыкъгъандыла).

Желмауузгъа аллай уллу даража нек бергендиле аланла? Бу таурухлу жаныуар Азияда бек сыйлыгъа саналгъанды, жерге, жер тюбюне, кёкге - битеу дуниягъа - бийлик этгеннге тергелгенди.

Бизни ата-бабаларыбызны желмауузгъа уллу сый бергенлери нарт эпосубузда белгиленеди. Сёз ючюн, Генжакешауай нартны сют анасы эмда анга кюбе этген онеки башлы сарыуек (желмауузну бир тюрлюсю) болгъанды. Нартланы тейриси Къызыл Фук ат орунуна желмауузгъа минип айланнганды кёкде. Къарачай фольклорда Тейри дунияны желмаууздан жаратханыны юсюнден айтыу барды. Желмауузну аман кёргюзтген чурумла фольклоргъа кеч киргенлери илмуда бегипдиле: таурухлу-мифли желмаууз да, аны тюрсюнлю тюз жылан да - меджисиуу кезиуде бек сыйлы болгъандыла, алагъа табынып тургъандыла къарачайлыла...

Желмаууз халли байракъланы къарачайлыла бла малкъарлыла жюрютген болурла деген оюмгъа келеди тегей алим Р. Дзаттиаты. Неге таянып жазады ол алай?

Эбизелени (сванланы) байрагъына «Леми» (Аслан) байракъ тергелгенди. Былай алып къарасанг, бу байракъны формасы (жукъгъа да ушамайды. «Леми» бирча контуру болгъан эки къумачдан тигилгенди. Тёгереги сырылыпды, къуру бир жаны - таякъгъа илиндирилгени - алай къалыпды. «Лемини» кётюрселе, аны ичине ол сырылмагъан жанындан хауа, жел кирип, кёпдюрген этеди. Ол заманда байракъны хали жаныуар сыфатны алады.

«Леми» байракъ аланланы байракъларына бу жаны бла ушагъанын черте,  Р. Дзаттиаты энтта бир затны келтиреди. Эбизелени айтыуларына кёре, «Леми» байракъ алагъа «татарлыладан» тюшгенди (эбизеле, татарлыланы» хорлап, быланы байракъларын алгъандыла). Дзаттиаты, «тау татарлыла» деп къарачайлыла бла малкъарлылагъа айтханларын эсге салады да, Эбизеге быланы аскерлери чабыуул этген болурла, дейди: «Организатора­ми нашествия, или скорее всего набега, были по-видимому, северные соседи сванов - аланы.., позднее ставшие мусульманами балкарцы и карачаевцы). Ещё недавно их называли (горскими татарами»...

Алай болгъаны бла болмагъаныны тюзюн айтхан къыйынды; «Леми» байракъ Эбизеге тышындан келгенин  ала кеслери айтадыла, муну формасы да алан формагъа ушагъанын гюржю алим В. В. Бардавелидзе айтады, тегей алим Р. Дзаттиаты уа аны бизни бла байламлы этеди. Сора биз кесибиз аллай затха эс бёлмей къалай къояйыкъ?

Мынга жаланда бир зат къошарыгъыбыз барды: «Леми» байракъдан копияла этип тургъандыла эбизе­ле. Аланы бири къызыл, бири сары, бири акъ болгъанды. Шимал Тегейни байрагъы бюгюнлюкде ол юч бояуну жюрютеди...

Аланланы байракълары къуру жаныуар формалы болмагъандыла. Зеленчук районда табылгъан алан «патчах кешенени» къабыргъасында алан байракъны бир тюрлюсюн кёребиз.

Биз билген материаллагъа кёре, бурун Къарачай бла Малкъарда байракъ бла юч затда хайырланнгандыла: уруш-къазауат чотда, юйюр байрамлада, меджисуу оюнлада-байрамлада.

Малкъар алим А.И. Мусука улу келтирген материалгъа кёре, ата-бабаларыбыз «къуугъун байракъны» жюрютгендиле. Ол къара тюрсюнлю  болгъанды, юсюнде да эки къама бла бир садакъ окъну сураты. Ол байракъ тышын­дан къоркъуулу зат, чабыу­ул болса кётюрюлгенди, аны кёргенлей, жамауат бирча  къопханды, эр кишиле аскерге жыйылгъандыла. Къарачайда байракъгъа «кипке» да дегендиле.

Этнограф М.Д. Къаракет улу къартладан эшитип жазгъан хапаргъа кёре, Кипкеланы уллу аталары бир урушну кезиуюнде туугъанды, ол урушда аны атасы къара­чай аскерни байракъчысы болгъанды, къолуна кипкени (байракъны) алып баргъанды урушха. Аны бла байламлы жашына да Кипке деп атагъан эдиле, дейдиле...

Жашил байракъ, байрам байракъ

Меджисуу кезиуде къарачай-малкъар халкъда жаз ала, сабан ишлени аллары бла, «Гутан» деп байрам этгендиле. Анга бай­ракъ бла чыкъгъандыла. Ол байракъ жашил болгъанды, юсюнде уа жугъутур башны сураты салыннганды. Къартланы айтханларына кёре, «байракъны жа­шил болгъаныны баш магъанасы: кырдыкла, агъачла кибик, сабанларыбыз кёгерсинле, битсинле деп». Бу байракъны сабанлагъа чыкъгъан алдагъы, сайлама ёгюзню боюнсасына илиндиргендиле. Барыуда быллай алгъыш айтып баргъандыла:

Къууанч бла баразагъа барайыкъ,

Бир атханыбыз минг болсун!

Тейрини кёлю тюз болсун!

Бек битсин, сау жетейик,

Бу урлукъча бюркейик.

Къарасына жетгенча,

Агъына да жетейик.

Гутан байрам меджисуу тёреледен къалгъанды, анда сыра, боза ичгендиле.

Меджисуу тейрилени бирине «Чоппа» дегендиле. Анга аталып уллу жамауат байрамла этгендиле. Аланы биринде «Чоппа тойда» ат чабышыу къурагъандыла. Чабышыугъа къошулгъанлада жетип биринчи бир жерде тагъылгъан кип­ке байракъны алгъан, бай­ракъны сыйыртмай, Журтда жангыз терекге жетдирген хорлагъаннга саналгъанды. Хорлагъандан сора ол атдан тюшгенди, башындан бёркюн алып, бийни аякъ тюбюне атханды, мангылайы бла тубултайчыны (жрец) къолуна тийгенди. Андан сора байракъны бийге къуллукъ этген ёзденнге («сарайымлы семеннге») берип, «Чоппа ёчню» алгъанды (бу меджисуу оюнну халларын Къаракетланы Муратны 1995 жыл чыкъгъан китабында толу окъургъа боллукъду).

******

1991 жыл «Ленинни байрагъы» газетде, 1992 жыл а Малкъарда «Тёре» жамауат организацияны  малкъар тилде чыкъгъан газетинде  статьялары басмаланнган эдиле. Къарт-Джуртда гитче заманында Шамшудин эфенди кёргюзтген бай­ракъны суратын салгъан эди ол статьялада. Авторну жазгъанына кёре, бу байракъ бла Къарачайда хайырланнгандыла.

Байракъны юч этип бири жашил, къалгъаны акъды. Жашил кесегинде алтын окъа бла ай бла жулдуз тигилип эди, акъ кесегинде уа къара бояу бла арапча «Ля илляха илла Аллах, Мухам­маду расулу Ллаху» деп жазылып эди, дейди Къазий-Мухаммат.

  -  Мени сартын, быллай байракъ болгъаны ишексизди. Нек? Ай бла жулдузу болгъан байракъла бла къарачайлыла хайырланнганларын кёзю бла кёрген Текеланы Исмаилны (Наукъну) къызы Супият (1908 жыл туугъанды) манга хапар айтхан эди. Андан сора Халкёчланы Нанакишини жашы Къады бир къарт аммадан жазып ал­гъан хапарны берген эди манга. Ол хапаргъа кёре, Къарачайда ай бла жулдузу болгъан (жулдузну ичинде да Минги-Тауну гитче суратчыгъы урулуп) жашил байракъ бла хайырлан­нгандыла.

Башында айтханыбызча, жашил бетли байракъла Къарачайда ислам дин келгинчи дери да бар эдиле. Алайсыз да халкъ сыйлагъан жашил бетли байракъ ислам дин келгенинден сора андан да бийик даражагъа чыкъгъанды. Башха суратла къорап, анга муслийман белги - ай бла жулдуз - салынады.