Жигит уучу

Малкъар халкъны фольклору не жаны бла да байды. Сейир таурухла, халкъ жырла, жомакъла, адетлерибиз - была бары да миллетибизни буруннгуладан болгъаныны юсюнден хапарлагъан шартладыла. Ол жомакъланы бла таурухланы кёбюсюнде эр кишилерибиз уучулача суратланадыла. Ма бюгюн биз сизни шагъырей этерге сюйген жомакъ да мараучуну юсюнденди. Аны бизге сабийлигибизде кёп кере ыннабыз айтыучусу эсимдеди. Бир кёзлю эмегенле кёп жомакъланы жигитлери болгъандыла.   

Эртте заманлада бир иги жигит мараучу болгъанды. Ол уугъа барып, бир бууну ёлтюрюп, терисин да сыдырып, этин ёрге тагъып, энди шишлик этейим деп тебирегенлей, кийик сау болуп, къачып тебирегенди.

- Астофирулла! Ол не аламатды? - деп, сейир-тамаша болгъанда, кийик, артха айланып:

 - Ай, мен а сейир тюйюлме, сейирликни уа санга сокъур Алиюкъ айтыр

эди, - деп, къачып кетгенди.

 Мараучу да:

 - Мен аны тапмай къоймам! - деп, излей кетгенди.

Ол жюрюй кетип, бир уллу къаяны аллында суу боюнунда бир элге жетеди. Элни тёбен къыйырында бир уллу юйню аллында тохтап:

- Ой, юйге да ахшылыкъ! - деп къычырды.

Биреу да анга жууап бермеди. Къараса: бир мазаллы киши ундурукъда жатып, эки айрылы шиш инбашындан сугъулуп, табанындан чыгъып, ынычхай, ундурукъну аллында эки тиширыу жиляй. Мараучу къатларына барып:

- Мен кишилигим, къолумда тутхан ушкогум бла да ант этеме сизни бушууугъузда мен сизге болушмай къоймам! Кимсиз? Не къайгъыгъыз барды? – деп соргъанда, ундурукъдагъы киши:

- Къой, ахшы улан, сен бош кесинги жойдурма. Сен бизге болушалмазса.

Алай хапарыбызны уа, олтур да, тынгыла, мен санга айтайым, – деп башлайды. - Сокъур Алиюкъ деген менме, бу жиляй тургъан эки тиширыула - бири къатыным, бири къызымды. Дагъыда мени бири биринден аламат тогъуз жашым бар эди. Биз жортууулгъа чыкъсакъ, бизни хапарыбызны эшитгенлей, шахарла, элле къачыучу эдиле. Уугъа барсагъ а, асламында къапланны ортагъа алып, бузоуну тутханлай тутуучу эдик.

Бир жол тогъуз жашым да тогъуз тор атха, кесим да къолан атха минип, кетип баргъанлай, бир залим эмеген, сюрюу кюте тургъанлай тюбеп: «Кёп болсун!» - дегенде, бек жарыкъ болуп: «Ой, сау болугъуз, сау келигиз, жууукъ болугъуз, къонакъбай болайым!» – деп, дорбуннга жууукъ этди. Бир бёлек малын да къурманлыкъ этип, бек жараулу сыйлады. Алай дорбунну аллына уа бир уллу къаяны сюеди да, тышына чыгъаргъа къоймады.

Эрттенликде ол сюрюуге кетгенде, онубуз да аямай кюрешдик, къаяны жеринден да тепдиралмадыкъ. Алай бла эмеген атларыбызны барын да ашады. Тогъуз жашымы да ашады. Эм артда кесими ашаргъа деп, кесинг кёресе, бу эки айрылы шишни инбашларыма сугъуп, табанымдан чыгъарып, шишлик этерге хазыр этип, дорбунну эшигинден къаяны да кетерип, от жагъада таяна къалгъанда, мен да, ол кезиуню хайырланып: «Бир да болмаса да, ёлюмю юйге элтип, хапарыбызны айтайым», - деп, тёнгереп, уллу жолгъа чыкъгъанем. Андан жолоучула юйюме келтиргендиле.

Энди кёресе, ёлалмай, аман кюн башыма келип турама. Къызым бла къатыным, бизге жиляй, сокъур болгъандыла. Ма хапарыбыз олду, - деп, Алиюкъ сёзюн тауусду.

- Мен не сени жашларынгча болурма, неда аланы къанларын алырма!

Сизге эсенлик, манга - саулукъ! - деп, ол Алиюкъ айтхан дорбун таба жолгъа чыкъды. Бара-жюрюй, кёп тюрлю жаныуарлагъа жолугъа, бир къая кёрюп, аны таба тебиреди. Бара кетип, уллу къалын агъачдан чыкъса - жер жапхан мал сюрюу. Бираз барып къараса - тёбени юсюнде бир уллу, залим эмеген, мангылайында жангыз кёзюн мынга буруп, сарыуек ауузуча ауузун да ачып турады.

Жанлай барып:

- Ой, аман уллубыдыр, кёп болсун! - деп, къолун узатып:

- Сау бол, сау кел! - деп, жарыкъ болду.

Мараучу да, къолун иги къысып, эки бармакъ сюегин сындырды.

Эмеген, билмеген кибик этип, тёзюп, жукъ болгъанын билдирмеди.

- Мен малланы тыя барырма, сен да къош къатында бир къауум акъсакъ малладан шишлик эте тур, мен да келирме, - деп, уучуну дорбуннга жиберди.

Бу да, келип, ол эшикге салгъан къая ташны кётюрюп, кючюню жетеригин сынады. Дорбунну эм артына къараса - он атны да, тогъуз жашны да сюеклери, терилери бла жыйылып, ёрге тагъылып.

Бу да, отну да уллу этип, бир бёлек мал да кесип, шишлик эте тургъанлай, эмеген, сюрюуюн сюрюп, жыйып, дорбуннга келди.

Экиси да шишликден да тоюп таяндыла, алай бир бирге ышанмайдыла, къалкъымайдыла. Уучу, аны сезип:

- Ай, аман хомух, сен менден къоркъупму жукъламайса? Мен кишиме, сермешсем, ачыкъ сермеширме, ансы жукълагъаннга жилян да тиймейди. Мен а адамма да, къалай тиерме? - деп жукълады.

Эрттенликде уянса - эмеген жокъ, эшикге къая сюелип. Терк окъуна къаяны кётюрюп, бир жанына салып: «Эрттенлик азыкъгъа малла тутайым», - деп къараса, эмеген алайда олтуруп.

- Адам, сен энди маллагъа тийме. Тюнене сен къонакъ эдинг да, мен  сыйлагъанма, бюгюн а кесинг тап кесер мал, – дегенди.

Уучу, ачыуланып:

- Сени малларынг тауусулгъунчу ашайыкъ, артда мен табарма! - деп, сёз болуп тюйюшдюле.

Эмеген кётюрюп урса, жашны белине дери жерге батдыра эди, жаш кётюрюп урса, эмегенни инбашларына дери батдырып, бичагъын чыгъарып:

- Алиюкъну жашларын, атларын да къалай сау этерге боллугъун айтмасанг, башынгы кесеме! - деп тохтайды.

Ол заманда эмеген:

- От жагъа ташын кётюр да,  тюбюнде кийиз къамичими ал да, суугъа ур, бар да тулукъларына ур, дорбун артында жашла, атла да сау болурла.

Аллахдан аман тап! Мени ёлтюрмей къоймасанг, дорбунда къара кюбюрде бичагъымы чыгъар да, аны бла башымы кес. Алиюкъ а сюрюуюмдеги къызыл къочхарны этинден ашаса, жартысын ичсе, жауун, эритип, шиш чыкъгъан жерлеге къуйса, сау болур. Энди, Аллахдан аман тап, мени ёлтюрсенг, жаулу чегими ал да, белинге къыс: дунияда сенден къарыулу жан болмаз, - деп юйретгенди.

Уучу да, барып, кийиз къамичини алып, жашланы, атланы да сау этип, къара кюбюрге келип, аллына базыкъ темир шишни жерге чанчып, кеси уа артында туруп, башын ачханды. «Зынгыр-зынгар» деп, бир бичакъ, чыгъып, ол темир шишни, балдыргъанны юзгенча, эки юздю. Ол бичакъны келтирип:

- Ха, уллубыдыр, мени алдаргъа умутунг болмады! - деп, уруп,эмегенни  башын кетерди.

 Къарынын жарып, жаулу чегини терекге чулгъагъанда, ол базыкъ терекни, «хырт» деп юздюрюп жиберди. Къызыл къочхарны кесип, этин да итге атханда, ол аны къапханлай ёледи. Алай бла эмегенни битеу тасхаларын да ачыкълап, уучу тогъуз жашны да сау этеди.

Ала эмегенни жер жапхан ырысхысын да жыйып келедиле. Шишни чыгъарып, сокъур Алиюкъну, къатыныны, къызыны кёзлерин да сау этедиле. Жангыз эгечлерин да жашла уучугъа берип, ашап-жашап къаладыла.