Ариу журтларыбыз – ариу эсгериуледе

Ахыры. Аллы 14 февральда басмаланнганды.

Отну къызыуунда

Уруш… Атын сагъынсанг окъуна, аркъа жиклеринг къалтырайдыла. Къарап-къарагъынчы, эл хайт деген жашларын аскерге ашырды. Менде болгъан тизме былайды: урушну биринчи айларында Ата журтларын душмандан къоруулай 52 яникойчу ёлгенди. Аты кенг белгили лётчик – Байсолтанланы Алим Уллу Ата журт урушну ал жылында фашистле бла сермешир ючюн юч жюз кере учханды кёкге, кесини нёгерлери бла бирге душманны 19 самолётун агъызгъанды. 1942 жылда 25 октябрьде Байсолтанланы Юсюпню жашы Алимге «Совет Союзну Жигити» деген ат аталгъанды. Ол Къабарты-Малкъардан биринчи адам эди аллай атха тийишли болгъан. Экинчи Ата журт урушну кезиуюнде бизни къыралда 11,5 минг адам алгъанды  «Совет Союзну Жигити» деген атны. Байсолтанланы Алим а ол тизмеде онтугъузунчуду.

Алим кезиулю учууларындан биринде, башындан къарап, агъачны ичинде жюз жарымдан артыкъ душман аскерчини кёреди. Ала, мотоцикллеге минип, жаяу жолчукъ бла къыстау бара эдиле. Байсолтан улу, кёп сагъыш эте турмай, самолётун аланы башларына жууукъ элтип, пулемётдан от ачады. Фашистле мотоцикллери къатыш жыгъыладыла жерге. Ол затны Алим терк-терк эсгере тургъанды аскерчи тенглерини арасында.

1943 жылда Байсолтан улуна «Балтиканы  илячини» деген атны атайдыла лётчик тенглери, аскерчи журналистле да. Фашист лётчикле аны самолётун кёргенлей танып болгъандыла эм мычымай бир бирге хапар берип да.

Сермешде этген бир сейирлик кишилик бла Алим кеси да ёхтемленип болгъанды. Балтика флотну ВВС-ни командующиси полкга келеди. Сора Байсолтанланы Алимни полкну штабына чакъыртады. Генерал, Алимге картада бир точканы кёргюзтюп: «Былай душман бла сермеширге тюшсе, сен кесинги борчунгу къалай ангылайса?» - деп сорады.

Генерал таулу жашдан алай терк да, тынгылы да жууап алгъанды, анга ол кёп заманнга дери сейир этгенлей тургъанды. Алим душман бла сермешде кеси айтхан оюмну тюзлюгюн кёргюзтеди. Ол эди аны ёхтемлендирген.

Бу аламат адамыбызны – Байсолтанланы Юсюпню жашы Алимни - Ата журт урушда этген жигитлигини юсюнден кёп айтылгъанды, жазылгъанды. Сау къыралгъа белгилиди аны кишилиги, ётгюрлюгю, адамлыгъы. Ол кесини нёгерин жаш лейтенант Алпатовну къаты сермешде палахдан къутхара ёлгенди. Фашистлени эки самолётлары жашны къуршоугъа алгъанларын эслеп, Алим самолётун ала таба бурады. Бирлерин терк окъуна агъызады. Алай кёзню жумуп-ачхынчы заманны ичинде фашист самолётладан экиси Алимни баш жанындан келип, юсюне от жаудурадыла. Алпатов, жанына къоркъуу болгъанын да ангылай тургъанлай, отну ичине кирип, немисли самолётладан бирин агъызады. Алай Алимни ёлюмден сакълаялмайды – аны самолёту, кюйюп, Балтий тенгизге кёмюледи.

Къабарты-Малкъарны «Эсгериуле китабын» ачып, окъуй келген сагъатынгда бек кёп яникойчуну тукъумуна, атына тюбейсе. Ма аланы бир къаууму: Габаланы Азрет, Алий, Биттир, Бияз, Юсюп, Газаланы Адилгерий, Магомет, Мажир, Хамит, Хасан, Юсюп… иги кесек аскерчини къайда жоюлгъанлары белгисизди.

Бизни республикада тамата тёлюде Къойчуланы Иосифни атын эшитмеген алай кёп адам табарыкъ тюйюлсе. Бек сейирлик къадары болгъан адам, Ата журт урушну чынтты жигити, тасхачыланы командири; Кючюкланы Махмут да урушну башындан ахырына дери кишиликни юлгюсюн кёргюзтген адам, Яникойда орта школну директору болуп 27 жыл ишлеген инсан, бюгюн да жаш тёлюге насийхатлыкъ эте жашайды. Залийханланы Магометни, Мирзоланы Мухаметни, Аккайланы Далхатны юслеринден айтырыгъыбыз да алайды. Бу адамла урушда этген жигитликлерини юсюнден кёп жылланы ичинде бир тёлю экинчисине хапар айта барлыкъларына толу ийнанама мен.

Алай яникойчу жашла, малкъар халкъны бирси фронтчулары да урушдан кеси эллерине къайтып, анда адамларын тапмай, аланы Къыргъызстанны, Къазахстанны жерлеринде излеп айланнганлары уа не уллу къыйынлыкъны да унутдургъанын эсден кетерип жарамаз. Яникойда 1944 жылда 8 мартда жаланда бир юйюр къалгъанды кёчюрюлмей – ол да къумукълу юйюр. Аны сагъыннганым, элни чакъгъанын-ёсгенин кёрюп, къууанып жашарыкъ халкъ ызына къарай кетген эди азап жолоучулукъну сынаргъа.

Жангыдан кюч алгъан тамырла

1957 жылда Малкъар халкъ туугъан журтуна къайтханында, жер жангыдан жашнады, таула, ташла да къууандыла, къарт терекле иги да силкинип тюзетдиле беллерин, тамырлары жангыдан кюч алып, ариу чакъдыла. Юйлери оюлмай тургъанла аланы сатып алыргъа онглары болгъанына да къууандыла, онюч жылны сюрюлмей тургъан бахчаларын сюргенле уа бютюнда къууанч сагъатлы эдиле.

Яникой эл кюнден-кюннге тюрлене, орамлары адамдан тола, сюрюуде маллары кёпден-кёп бола бара эди. Яникойчула, ата-бабаладан къала келген адетни отун тиргизип – изеу къурап – бир бирге болушуп, жашау журтла, колхоз фермала ишлейдиле, орамланы тизгинлерин жыядыла, сабан сюредиле… Бир бёлек жылдан элни тюз ортасында жарагъан культура юй сюейдиле яникойчула, школ, элни администрациясына бла колхозну правленине жангы мекям да, тюкенле да. Быргъыла бла элге суу келтиредиле, хар юйде хауа чыракъла жанадыла. Асфальт салыннган жолланы эки жанларында омакълыкъгъа салыннган терекле ариу чагъадыла.

Байсолтанланы Алимге сейирлик эсгертме ишлетип орнатадыла тюз элни ортасында. Колхозгъа да аны атын атайдыла. Нальчик шахарны бек ариу орамларындан бири, анда 19-чу орта школ да Байсолтанланы Алимни атын жюрютедиле. Алимге аталып жырла, китапла жазылгъандыла. Аны 90-жыллыгъына жораланып «Полёт в бессмертие» деген ат бла кинофильм алыннганды.

Орта школну элни тюз ортасында заманны излемине тийишли ишленнген мекямыны юсюнден сагъыннганбыз алгъаракъда. Аны ара залында урушну ветеранларыны юслеринден хапар айтхан жазыулагъа бла суратлагъа бери келгенле бек эс буруп къарайдыла, аланы кими мудах болады, кими жилямукъларын тыялмай сюеледи, айтыр сёзюн тышына

 чыгъаралмай. Бу сейирлик музейни къурагъанлагъа уа уллу да, гитче да жюрек ыразылыкъларын билдиредиле. Байсолтанланы Алимни бюстюна бла суратларына, аны юсюнден хапарлагъан документлеге энчи эс бурадыла бери келгенле. Школну окъуучулары музейдеги затланы жыйышдырыугъа уллу къыйын салгъанларын да белгилеге керекбиз. 2009 жылда бу школгъа Байсолтанланы Алимни аты аталгъаны  да къууанчлы ишди. Яникойчула иги ангылайдыла аллай адамларын сансыз этселе, намыслары жюрюмезлигин.

Бу элден дагъыда кёп белгили адамла чыкъгъандыла, насыпха, аз тюйюлдюле эллилерин къууандыргъан керти адамла.