Ариу журтларыбыз – ариу эсгериуледе

Алгъын жылладагъы суратлада тюрлю-тюрлю къадарлары болгъан адамла, элле, жангы орамла – жангы жашау. «Мен, жыл саным сексенден атлагъан эр киши, бюгюннгю хапарымда аллай суратлагъа кёп кере эс бурлукъма. Алагъа эс бура уа: «Эй а, таланнган, къалай аламатды жашагъан жерибизни тарыхын билген!» - деп да айтырыкъбыз», - деп жазгъанды 2011 жылда Яникой элни тарыхыны кезиуюн ызларгъа сюйген Геннадий Коммодов. Бу материал да аны жазмасына кёре хазырланнганды басмагъа.

Яникой элде жашагъан адам – тизгинлилигине, оюмлу сёзюне ким да эс бургъан инсан, майор, ИТК-I –ни начальнигини политика ишле жаны бла алгъыннгы заместители Малкъондуланы Исмайыл, кесини юйюнде эрттеден сакъланнган суратланы манга кёргюзтюп, хар бирини юсюнден тынгылы хапар айтып башлады. Ала аны аппасыны, акъсакъалны жашларыны, къызларыны, туудукъларыны суратларыдыла – жашаууну эсгертмелери.

Озгъан заманла

Гелястанланы Мазанны жашы Шамил эртте Чегем ауузунда Гюдюргю деген элде жашагъанды. Кюнлени биринде ол Тюркге атланады, жашау этерге тынгылы жер излеп. Анда Шамил бюсюреген жашау онгла таулуну кеслерине тартадыла. Алай туугъан журтун – Малкъарын башха жерге алышындыралмазлыгъын ангылайды ахырында,  артха къайтады.

Ол, кёп тюрлю жашау халланы тенглешдире келгенден сора, кесине, эллилерине да бир иги иш этер акъылгъа келип тохтайды – таудан ёзеннге тигелеуню тюзге санайды. Алай таулуну таудан айыргъанны къыйынлыгъын да ангыламагъан эр киши тюйюл эди Шамил. Нальчик шахардан узакъ болмай, жангы эл ишлеуню дурус кёрюп, арсарлыгъын таукеллиги хорлап, ол акъылын ахырына жетдириуню къолгъа алады. Аны жангы эл ишлерге кереклисини юсюнден тилеги Россейни патчахына дери жетеди. Алай бла, 1885 жылда Кавказны генерал-губернатору эл ишлерге жер сатып алыргъа эркинлик береди тауда жашагъан чегемлилеге.

Сайлагъан жерлерини игилигине сылтау жокъ эди. Алайгъа Чалман деп айтадыла ала кеслери. Несин айтаса, алайдан узакъ болмай къалын агъач, таза тау суу, жерни битимли болгъанын да сормай ангыларыкъды адам. Тау суучукъгъа да Чабакълы деген ат бередиле чегемлиле. Иги да жашаулары келген тиширыула, озгъан заманланы эсгере келип, Чабакълыны хапарын айтып, кёзлери бла кёрген затлагъа окъуна сейирсинедиле: андан суу алсала, чабакъла челекге секирип болгъандыла. Аллай кезиуледе челекде сууну артха тёгюп, жангыдан алып болгъандыла.

Гелястанланы Шамил агъачдан уллу юй ишлейди – къабыргъалары уа чалы. Юйюню тёгерегине хуна къалайды, арбазгъа кирген жерге гёзенек, атла турлукъ ышыкъгъа куудушла, мал, къой орунла да ишлейди. Сора, алайда иги кесек адамгъа жашау этерге онг боллугъун ангылап, къууанады.

Жашау къолай этерге алланып

Ол жыл окъуна ары Шахмырзаланы Абу, Хархаланы Байрай, Малкъондуладан бла Газаладан да бир къауумла юйюрлери бла кёчедиле. Хархалада биринчи сабий да тууады анда. Анга Исхакъ деп атайдыла.

Яникой деп атайдыла таулула жангы элге. Ол «жангы эл» деген сёздю тюркча. Ол атны элге Гелястанланы Шамил бергени белгилиди тарыхда. Гелястан улу Тюркде аллай эл болгъанын эсинде тутуп тургъанды – аны бек жаратып.

Мында адам саны ёсе, жашау къолайлы бола баргъанына зарланып, ол жерни артха сыйырыргъа кюрешгенле болгъандыла. Алай Шамилни жашы Исмайыл, Беш Тауда (Пятигорскде) сюдде чегемлилеге къажау сюелген адамланы хорлап чыкъгъанды. Алай инсан уруш жангы элни адамларын бек жунчутханды. Элге Яникой деп да ол заманда аталгъанды.

Исмайыл Шамилни Сагид деген жашыны юсюнден да хапар айтханды бизге. Аны эгиз эгечини аты Къанитат эди. Ала сабий заманларындан бир бирлеринден айырылып киши кёрмегенди. Сагид гитчелей окъуна бек жигитчик, жумушчу да болгъанды. Тютюн ичерге да юйренеди ата-анадан жашыртын. Шамил жашыны ол затын ушатмайды. Алай урушхан а этмейди. Къатына чакъырып, айтады: «Сени кибик иги жашха ушагъан зат тюйюлдю ол. Тютюн ичгенинги къойсанг, къамамы саугъагъа береме…»

Атасыны айтханын этеди Сагид, къама къоллу да болады.

Айныу

Мен Яникойну юсюнден, аны адамларыны жашауларындан кёп зат билеме. Яникойчула бла бир коллективде 42 жылны ичинде ишлегенме. Ала бла уллу шуёхлукъ да жюрютгенме. Аны себепли Исмайылны юсюнден хапарымы андан ары бардырлыкъма.

1919 жылда 15 майда Яникойда Байсолтанланы юйюрлерине жашчыкъ тууады. Анга Алим деп атайдыла. Ол гитче заманчыгъында тик тёшлеге, таулагъа тохтаусуз чабып ёрлеучюсюн кёпле эслеринде тутадыла. Алим, тау тёппесинде сыртындан жатып, кёкде аэроплан учуп баргъанын кёрсе, ол кёз туурадан ташайгъынчы, кирпик къакъмай, къарагъанлай тургъанды. Къушну учханына да алай. Ол къушну къанатларыны къарыулулукъларына, аны ёхтемлилигине да сукъланнганды.

Алим да, аны тенглери да, къышхыда бузда, къарда учаргъа бек сюйгендиле. Чабакълы уа (къышхыда бузлап) аланы бек сюйген жерлери болгъанды. Агъачдан кеслери конькиле ишлеп, ала бла учуп эришгендиле. Тюкенде сатылгъан конькилери уа жаланда Мусукаланы Азнорну болгъанды. Ол жыл саны бла бирсиледен кичи эди дейдиле яникойчула. Уллу, кичи да сюйгендиле Азнорну. Ол конькилерин кишиге къызгъанмагъанды. Алимге уа бютюнда.

Жылла оза…

Яникойда колхоз 1930 жылда къуралгъанды. Ол терк айныйды, эл ёседи, жаш тёлю окъуп, билим алады. Гелястанланы Шамилни жашларыны къадарлары да ким да энчи магъана берирча тюрлене баргъандыла. Исмайылны ишлерге НКВД-гъа аладыла. Аны да бар эди магъанасы – ол Совет властьха къажау сюелген къауумланы акъылларын башларына жыйдырыргъа къолундан келген адам болгъанды. Ол алгъа Яникойда эл советни таматасы (Гелястанланы Зулкъайдан сора) болгъанды. Андан баргъанды органлада ишлерге.

Элде Сагидни уа тюз боюнлу, хар кимге кёзбаусуз сёзюн айтхан адамныча эсгередиле бюгюн-бюгече да. 1935 жылда Яникойда школ ишленип, сабийле ары жюрюп башлагъанларында, биринчи устаз Гелястанланы Шамилни къызы Шахидат болгъанды. Байсолтанланы Алим да окъугъанды ол заманда эл школда. Андан сора Нальчикде педучилищеге кирип, анда билим алады. Алим Нальчикде аэроклуб ишлегенин эшитгенден арысында ары жюрюп башлагъынчы, бир кюн да тынчлыкъ тапмайды. Анда эки жыл юйренип, ызы бла Ейскде аскер-тенгиз училищеде эки жыл окъуп, ахшы муратына жетип, къадарына ыразы болуп тохтайды. Балтиканы айтхылыкъ лётчиклери – Белов, Володин, Антоненко таулу жашны - Байсолтанланы Алимни - кеслерине нёгерге бек ыразы болуп аладыла.

Былайда айта кетейим, Яникойда ол заманда жюзден артыкъ юйюр жашагъанды, хар ишде да алгъа барыу эсленнгенди. Колхоз а байлыгъы бла атын республикагъа окъуна айтдырып тургъанды.

Аллы. Ахырын 15 февральда окъугъуз.

Поделиться: