«Ана тилни мурдор ташы юйюрдю, гыржын бишген от жагъады»

Созайланы Солтанны жашы Ахмат, Къабарты-Малкъарны, Къарачай -Черкесни да халкъ поэти, КъМР -ни Къырал саугъасыны лауреаты 1941 жылда Акъ-Суу элде туугъанды.  1969 жылда ол КъМКъУ-ну  тарых- филология факультетин жетишимли бошагъанды. Окъуундан бёлюнюп, аскер борчун да сыйы-намысы бла толтуруп къайтханды.

Урунуу жолун республиканы басмада къырал жашырынлыкъланы сакълагъан управлениясында башлагъанды. 1982 жылда уа Созай улу Къабарты – Малкъарны  Радио бла телевидение къырал комитетинде баш редакторну къуллугъун толтургъанды.  1995 жылда «Эльбрус» китап басманы таматасы, 2003 жылда уа Ахматны КъМР-ни Жазыучуларыны союзуну председателине айыргъандыла. 2012 жылдан бери уа ол Тарых эм маданият эсгертмелени сакълау жаны бла Битеуроссей биригиуню Къабарты – Малкъарда бёлюмюне башчылыкъ этеди.

1968 жылда «Кюнню кёреме» деген биринчи китабындан башлап, поэтни чыгъармачылыкъ жолу жылдан-жылгъа ёсе, кенгере барады. Анга шагъатлыкъны «Кюн ауанала» (аны ючюн автор 1978 жылда  Къабарты – Малкъарны Ленинчи комсомолуну саугъасыны лауреаты болгъанды), «Къолла», «Эрттенликни ачама», «Аллах айтса», «Тангымы ауазы» эм башха китаплары да шагъатлыкъ этедиле. Ахмат малкъар поэзиягъа анга дери жюрюмеген жангы назму жорукъла кийиргенди. Аны сёзлерине макъамла тагъылып, ала халкъ сюйген жырлагъа айланнгандыла. Чыгъармалары уа «Юность», «Дружба народов», «Дон» журналлада, «Литературный альманахда», «Литературная газета», «Литературная Россия» эм кёп башха ара газетледе бла журналлада басмаланнгандыла.

 Поэт  республиканы жамауат жашаууна тири къатышады, чыгъармачылыкъ ишинде да жангы бийиклени излегенлейди. Созайланы Ахмат бизни бюгюннгю ушакъ нёгерибизди.

- Ахмат,  бюгюнлюкде сен малкъар тилде жазгъан хайт деген поэтлерибизден бирисе. Тилибизни хазнасы бусагъатда бираз унутула баргъанча кёрюнеди. Сени, ёз адабиятыбызны келечисинича, бу жаны бла оюмунг къалайды, сакълаялырбызмы бу къыйматыбызны келлик тёлюлеге?

-Бюгюнлюкде эмда магъаналы сорууду бу.  Халкъ миллионлукъ эсе да, аны тили болмаса, ол миллет тюйюлдю. Тилни билир ючюн кёп затны сакъларгъа, тутаргъа керекди. Аланы барысыны да мурдор  ташы уа юйдю, гыржын бишген от жагъа.  Ётмек от жагъадан къалай чыгъа эсе да, тил да юйюрден тюз алай чыгъады. Биринчиси юйюр отда къалай бише эсе да, экинчиси да тюз алай, анда айныргъа керекди. Аны башха жерде къуралыр, жаснар онгу жокъду. Аны бла бирге уа  тилни сюерге да керекди.

Расул Гамзатов Шамильни айтханын къатлай, аз санлы халкълагъа уллу къылычла керекдиле дегенди, Абуталиб а аз санлы халкъланы уллу шуёхлары болса игиди, дегенди. Бу сёзлеге багъа бичмейме, алай  мени оюмума кёре уа, бизнича халкълагъа бирлик жетмейди. Къуру жазыучу къауумубузну алсакъ окъуна, махтанырча биригиулюгюбюз жокъду. Алайды да, бир бирибизге жууукълукъгъа итинмесек,  ёмюрлюк къыйматларыбызны сакъламасакъ, кеси кесибизге жау болурбуз.

- Сен чыгъармачылыкъ иш бла 60-чы жылладан бери арымай- талмай кюрешгенлей келесе, аны себепли  санга бу сорууну берирге эркинбиз: поэтни гыржыны къыйынмыды?

- Бал къалач тюйюлдю! Алай поэтни поэт этген кёп зат барды. Сёзсюз, бек алгъа Аллахдан келген фахму, хунер.  Бирле алтын орталыкъ деген ангыламны къолгъа алып, аны жорукъларына кёре ишлерге кюрешедиле. Аллай кёз къарам поэзияны жаууду. Жазыучулукъгъа толусунлай, кеченг- кюнюнг болмай, кесинги аямай берилирге керексе неда аны бла ахырысы бла да кюрешмезге. Хау, ол а бек къыйнды.

Алай не сейир, не аламат  ишлерин жарты – курту этерге сюйгенле къажыкъмаулукълары бла бийикликлени алыргъа итинедиле. Аны бла байламлы поэт Лев Озеровну айтханы эсиме тюшеди: «Фахмулулагъа болушургъа керекди, хунерсизле уа кеслери да амал табып чыгъарыкъдыла».

- Столумда Къулийланы Къайсынны  жыйымдыгъын кёргенингде, сен бир бек къууандынг. Анга жоралагъан кёп назмуларынгда сёзле да окъуучуну жюрегине жетмей къаллыкъ тюйюлдюле. Сен тамата кълам къарындашынгдан къаллай жашау юлгю алгъанса?

- Халкъымы сюерге, жерими кырдыгын, сууун, гюлюн, топурагъын, кёгюн багъаларгъа.  Ана тилиме, къатынгдагъы адамлагъа хурмет эте билирге.

Чыгъармаларымы бир талайын орус тилге Лазарь Шерешевский кёчюрген эди. Къулий улу аланы окъуп, кёлю жарыгъаны эсимдеди. Ол айтханым, бир жол тюбешгенибизде Шахмырзаны да кёчюрсе эди  Лазарь, деп жарсыйды акъылман. Тилманч ишни къолгъа алгъанында уа, къалай къууана эди Саид, тюзда сабийча. «Календарь горца» деген китабы чыкъгъынчы бир ыйыкъ алгъа дуниясын алышындыргъан эди ол. Къайсын а артда изданияны жюрегине къысып, уллу къолу бла тамата къалам къарындашыны суратын сылап, мудах олтура эди. «Къыш эди» деген романында да устазны, орусча айтханда, прототипи Шахмырзады.

Неда дагъыда бир эсгериуюмю айтыргъа сюеме. Радиода редакторлукъ этген жылларымда бир жол Отарланы Омарны концертини лентасын эфирге хазырлай турама. Закий кирип келеди да,  записьни тохтатама, ол а барма къой деп къысады. Анда уа сен жолну барсанг, мен сууну барлыкъма, суу шорхалагъа кёмюле, дей эди жаш сюйген къызына айланып. Анга тынгылай келип, Къайсын былай айтды: «Ой, мен харип, биз да быллай фахмуладан сора бир затла чыкъырдаргъа кюрешебиз!» Ол аны Аллахдан, уллу табийгъатдан келген адеплилигин кёргюзте эди.

- Ахмат, назмуларынгы араларында ата-ананга атагъанларынг да асламдыла. Чыгъармачылыгъынгда бу темагъа энчи магъана бериледи.  Баям, сен ол тизгинлеринг бла жюрек таралыуларынгы, тансыгъынгы алыргъа итинесе?

- Хау, атасы, анасы саула – насыплыладыла. Атам Солтан ЛУГ – да, ызы бла рабфакда окъуп чыкъгъанладанды.  Анга аталгъан «Атам, сен кесинги къоюп кетгенсе менде» деген назмуму  энчи чертирге сюе эдим. Ол бичген багъа,  аны оюмлары манга, юйюрню жангыз жашына,  эмда магъаналы эдиле. Кёп акъыллы сёзлери эсимде къалгъандыла. Сёз ючюн, КъМКъУ – да окъуй тургъанымлай, университетни  эркин тутушуудан чемпионатында алчы жерни алгъанымда, грамотамы кёрюп, ол бек къууанады. Мен а юйде да  кесими эрлигими энтта бир кере кёргюзтейим деп, арбазгъа чыгъып, уллу тюккючлени жарып тебирейме, балтамы да ойнатып. Къарыууму салып ургъанымлай, къолумдагъыны сабыны боюну сынады.

Атам а бармагъы бла къатыма келчи деп кёргюзтеди да былай айтады: «Къарыу недеди билемисе – ол сынарыкъны сындырмай, бузуллукъну бузмай ишлей билиудеди». Бу сёзле мени ол заманда сагъышха къалдыргъан эдиле. Андан сора, кече белинде балтаны да ишлеп, аны жерине тапчыкъ сюеп, эрттен бла уа окъуума шош болуп кетдим.

«Кюнню кёреме» деген китабыма алгъан биринчи гонорарымдан атама тери чурукъла, анама уа ариу ал бота алгъан эдим. Къалай жарыгъан эдиле къартла ол саугъаларына, аны бла мени да къууандыра. Ол жарыкълыкъ бла жылыулукъ энтта да жюрегимдедиле.

- Жоралаулагъа жетген эсек, сен бир назмунгда тиширыусуз юй жарымайды, жырламайды, деп жазгъанса. Анга ушагъан тизгинлеге китапларынгда терк- терк тюбейбиз. Бюгюнлюкде аны юйюр жашауда магъанасы?

- Тиширыуну даражасы, аны сыйы – намысы не заманда да бийикде болургъа тийишлиди. Аны бла мен бир жангы зат ачаргъа излемейме. Алай таулу аналаны, эгечлени, къызланы  энчиликлери болгъанларын  чертирге сюеме. Кёчгюнчюлюк жыллада ала сакълагъандыла сабийлерибизни, къартларыбызны, юйюр от жагъабызны да.

Бюгюнлюкде да керек болса, билеклик этерге хазырдыла.  Мен Акъ – Сууда эки тиширыуну юлгюге келтирирге сюеме. Ала юй бийчеледиле, аналадыла. Эрлери уа къара иш бла кюрешген огъурлу адамла. Алай ол кишилени жыйылгъан жерде кёрсенг, юслерини -башларыны тазалыкъларына, тизгинлиликлерине, сабийлерини низамлылыкъларына  сейирге къаласа. Аны барысын да тиширыуларыны къоллары этедиле. Мен аладан бирине назму окъуна такъгъанма, хурмет этгеними белгисине.

Эртте заманлада Шимал-Кавказ халкълада анасына, эгечине, саулай да тиширыулагъа эр киши не  кёзден къарагъанына кёре аны акъылына багъа бичгендиле. Атам, жыл саны жетгенине да къарамай, бизге хоншу къызчыкъла кирселе окъуна, алагъа ёрге туруп тюбегенди.  Тиширыу алгъын, бусагъатда да  жашаууну тутуругъуду, юйюрню  башланнганыды.

- Ахмат, бусагъатда сен  Тарых эм маданият эсгертмелени сакълау жаны бла Битеуроссей биригиуню Къабарты - Малкъарда бёлюмюне башчылыкъ этесе. Анда ишигизни юсюнден да айтсанг эди.

- Бу биригиуде  тёрт жыл ишлейме. Ол кезиуге бир талай жумушну тамамлагъаныбызны да айтыргъа боллукъду. Сёз ючюн, алгъаракъда белгили скульпторубуз Михаил Тхакумачевге аталгъан брошюра басмалагъанбыз. Ол, биз барыбыз да билгенибизча, республикада аслам магъаналы эсгертмелени авторуду.  Уллу Хорламны 70- жыллыгъына жоралап, сурат кёрмючле, кёлден жазмаланы эришиулерин, фотоаппарат бла алыннган суратланы конкурсларын къурагъанбыз, патриот акцияла бардыргъанбыз.

Республикада Уллу Ата журт урушха аталгъан эсгертмелеге да кёз къулакъ болабыз. Быланы халлары алгъынча тозурап тюйюлдюле, адамла алагъа сакъдыла. Жарсыугъа, бу жаны бла ишни сюйгенибизча тамамларгъа ахчабыз алай эркин тюйюлдю.

- Биз билгенден насыплы атаса, аппаса. Жашларынгы, туудукъларынгы араларында сени ызынгдан жашауларын адабият бла байлагъанла уа бармыдыла?

- Угъай, Камал химикди, Жамал экономистди, Алим а юристликни сайлагъанды.  Алай кертисин айтханда, дипломларындан эсе  манга аланы адамлыкъ ышанлары магъаналыды. Хау, бусагъатда тёлю башхады, аланы кеслерини оюмлары, акъыллары барды.  Алай жашла бизни бла кенгешмегенлей, бир жумушларын да этмейдиле, керек заманда бирден ёрге къобуп билеклик да этедиле.

Сора туудугъум Лейля,  Москвада Праволу академияны тауусуп, конкурсдан ётюп ара шахарда уллу фирмада ишге тохташханды. Башха туудукъчугъум Солтан а школда окъуйду, аны бешледен толгъан дневниги манга къайсы саугъаларымдан эсе да магъаналыды, багъалыды Жашладан туугъанла барысы да ёхтемимдиле, жарыгъымдыла.