Огъурлулугъу, адеби, намысы бла да айырмалы эди

 Жазыучу, КъМР-ни  сыйлы журналисти Текуланы Махайны жашы Жамал туугъанлы бу кюнледе 90 жыл болады.

Он жылына дери ол  Кёнделенде жашагъанды. Кёчгюнчюлюкде Къазахстанда, бар аны тёлюсюча, жете келген жашчыкълай, юйюрюне болуша, мал кютгенди, сабан сюргенди. Атасы Махай бла анасы Айтекланы Мариям 1930 жыллада Нальчикде Ленинчи окъуу шахарчыкъда, ызы бла Орджоникидзеде бухгалтерге окъугъандыла. Бир тюрлю ишден къачмагъан ата-ана жети сабийни ариу таулу къылыкъда ёсдюргендиле. «Уллу къазанда бишген эт чий къалмаз»  дегенлей, ала бары да жамауатха жарагъан, иги да, тири да адамла болуп ёсгендиле.

 Къазахстанда Жамал школну тауусуп, ата-анасы анда къалгъанда, кеси бери келип, КъМКъУ-ну филология факультетини орус-малкъар бёлюмюне кирип, анда окъугъанды. Аны бошагъандан сора, 1962 жылдан солуугъа кетгинчи, Теку улу «Коммунизмге жол» газетде алгъа тилманчла бёлюмюнде, артда жууаплы секретарьны орунбасары болуп, артдаракъда промышленность, совет къурулуш бёлюмде ишлегенди. 1994 жылда анга «КъМР-ни сыйлы журналисти» деген ат берилгенди, ызы бла «За трудовое отличие» майдал бла саугъаланнганды.  
Редакцияда ишлегенле кёп жылланы ичинде  Жамалны сабырлыгъына, ариу халына сукъланнганлай, анга хурмет этгенлей тургъандыла. Жарсыугъа, Жамал 2015 жылда дуниясын алышханды.

 Теку улу бла бирге кёп жылланы ишлеген Биттирланы Аминат аны юсюнден былай сагъынады: «Бош болуп аны бир заманда эслемез эдинг. Газетге хар кюнден материалла керекдиле. Биринчиден, ол кеси башчылыкъ этген тилманчла бёлюмюню борчун иги ангылагъанды. Экинчиден, ол ишге уллу усталыгъы бар эди. Башын кётюрмей, эрттенден ингирге дери кёчюре эди текстлени – указланы, докладланы, башха затланы да.

Мен аны басымлыгъына сейир эте эдим, бир тюрлю болумда да ачыуланмагъанына. «Сабыр киши кёп эслер» дегенлей, акъылы бла кёп затны ангылап, терк къабынып къалгъанлагъа тенг болмагъанды. Дертленмегенди… Жаш коллегаларына да ариу къылыгъы, сабыр ауазы бла юйретгенди хар нени да. Аны себепли коллективде намысы бек бийикде жюрюгенди».
Теммоланы Мухадин а былай айтады:

«Жашау жолларыбыз, къадарыбыз бирге ушагъан тенгле эдик биз.  Алай а ол бизни кёбюбюзден онглу эди. Жыйырма жылында юйюр къурап, ол 1957 жылда КъМКъУ-гъа окъургъа киргенде, аны хайт деген эки сабийи болгъанды.
Бизни студент жылларыбыз жаш тёлюню къанат къатдыргъан, кёлю жарыгъан кезиуге тюшгендиле. Текуланы Жамал эрттеден термилген муратына жетгенди. Эркинлиги къайтарылгъан малкъар халкъны туугъан жеринде жангы жашау этип башларыны мурдор ташын салгъанладан бири болгъанды. Студент жылларыбызда Жамал Хасания элде кеси кючю бла журт салгъанды, элни жамауат жашаууна тири къатышханды.

Теку улу не ишге узалса да, аны тынгылы этгенди, башхалагъа юлгю кёргюзтгенди. Аны юсюне да ол жарашыулугъу бла кесине нёгерле терк тапханды. Жамал Махайны тунгуч уланы эди. Аны адеби, къылыгъы, намысы, огъурлулугъу къалгъан сабийлеге да кёче баргъанды», – деп эсгергенди ол Жамалны.

Теку улу малкъар адабиятны айныууна уллу юлюш къошханды. Ол Россейни Жазыучула союзуну члени эди. Аны «Сиркиу» атлы биринчи хапарла китабы 1974 жылда чыкъгъанды. Ол сабийлеге, таматалагъа да аталгъан хапарла жыйымдыгъыды. Ары кирген чыгъармала жарыкъдыла, тюзлюкге, игиликге чакъырадыла, сабий шуёхлукъну, кёлкъалдылыкъны, ёпкелеуню ачылыгъыны, жарашыуну татлылыгъыны юсюнден айтадыла. Аны бла бирге авторну ниет тазалыгъын сакълайдыла.

Жазыучуну «Бир эрттенликде» (1984) деген китабы уа къысха повестьледен бла хапарладан къуралгъанды. Ары кирген чыгъармаланы жигитлери элли сабийле бла къартладыла. Китапха ат берген повестьни баш жигити тау элни жамауатыды. Бир юйдегини, тийрени юсю бла автор, уруш аллы кюнледен башлап, тау элде бола тургъан ишлени кёргюзтеди. Аны жигитлери ол къыралда болгъан шуёхлукъ халланы, Ата журтха сюймекликни, тюзлюкню жакълауну юлгюсюн кёргюзтедиле. Ала – къартла, сабийле да ниет тазалыкъны юлгюлери болуп келедиле. Автор аланы сыфатларын алай ариу, алай тынгылы ишлегенди, сен да аланы эрттеден таныгъанча, жангыдан тансыкълагъанча кёрюнеди.

Жамалны бу китапха кирген бир къауум хапары уа сатира жанрда жазылгъандыла: «Ашы аллына келсе…», «Сюйюнчюнг мени», «Саугъа», «Юйреннгени боллукъду», «Ахчаны кючю», «Эски жара»…
Теку улуну «Дангыл тюз» (1993) деген китабына повестьле бла хапарла киргендиле. «Дангыл тюз» деген повестьде жазыучу не тюрлю болумда да, сёзю, къылыгъы бла адам ич дуниясын кёргюзтеди деп, аны айтады. Ариу, таза малкъар тил бла жазылгъан хапарларында Жамал сабийлени, жаныуарланы, къанатлыланы юсюнден айтады. Аланы, адамгъа ушаш, иги, аман къылыкълары да болгъаны окъуучуну сейир этдирмей къоймайды. Жамалны «Дугъума шай» деген хапары уа окъуу китаплагъа киргенди.
Текуланы Жамал дагъыда «Боракъа», «Ёксюзле» деген аламат романла жазгъанды. Биринчи романында ол ХIV ёмюрде, Алтын Орданы кезиуюнде болгъан ишлени юслеринден айтады. Романнга автор «Боракъа» деп атагъаныны магъанасы да анга келеди: бу сёз бизни ана тилибизде къая къызны ауазы  деген магъананы жюрютеди.

Романны ниет магъанасы – жазыучу узакъ ёмюрледе да Ата журтубузну эркинлиги ючюн кюреш барып тургъанын, анда хар адамны бети да энчи болгъанларын айтады. Мингле бла жылланы ичинде жашау тиричилигин тохтатмай, жашау къазауатында ёлетле бла, душманла бла кюреше, дини, аты да алышыннганда, тюрленнгенде да, таулу адам энчилигин тас этмегени, сёзсюз, романны бек къыйматлы айтыууду.

Къарыулу къарыусузну къуугъан адет ёмюрле жолунда эски бола билмегенди. Дуния башында байлыкъ ючюн, махтау ючюн, биринчилик ючюн тохтамай къазауатла барадыла. Тохтамышны аллына тёгюлген эди Европаны, Азияны да байлыгъы. Алда Тохтамыш хан бла Акъсакъ Темир бир ниетли эдиле. Акъсакъ Темир Индий къыралгъа кетгенлей, Тохтамыш аны элин (къыралын) тонамаса, кёплени къадарлары башха болур эди.

Романда Жамал, тарых билимини теренлигин кёргюзтюп къоймай, халкъ чыгъармачылыкъны да аламат билгенин баямлайды. Уучу Къула – таулу Сусанин, Акъсакъ Темирни тасхачыларын тарны теренине кийирип, артха жолсуз къояды, жауну къолуна тюшмез ючюн, ас-алан къызла къаядан секиредиле. Ол къаягъа бюгюн да Къызла-Кетген-Къая дейдиле. Ас-аланла – мажюсюле, иркувум тайпа – хустослула, келген душман а – ислам динлиле. Аллахха, тейрилеге, Хустосха да этиледиле тилекле бу чыгъармада.

«Ёксюз» атлы романда уа Жамал, бир ёксюз жашчыкъны жашау жолун суратлай, аны юйюрюню озгъан ёмюрню отунда кюйген тёрт тёлюсюню хапарын керти таулу тил бла, суратчы усталыкъ бла айтады. Жазыучу ана тилибизни ким да сукъланырча билгени не къысха хапарында да эсленеди. Жамал, малкъар тилде аз жюрюген нарт сёзлени, айтыуланы да эсибизге сала, тил байлыгъыбызгъа жангыдан сейирсиндиреди.

Таныгъанла дайым да сый, намыс берген, барыбыз да хурмет этген адам эди бизни къалам къарындашыбыз Текуланы Жамал. Аны бла байламлы эсгериулерибиз да, аны кесича, жарыкъдыла, ариудула. 

 

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: