«Тахир бла зухура» – сюймекликни сёнгмез эсгертмеси

Мечиланы Кязимни «Тахир бла Зухура» атлы халкъ ауузунда жюрюген поэмасын, сюжет ызына кёре, шаркъ чыгъармагъа санайдыла. Бу сюймеклик баян башха халкълада да жюрюйдю. Болсада Кязим жазгъанны къуралыу жаны бла, айтылыу ёню бла да башхалыгъы барды.

Поэт эки сюйгенни бушуулу хапарларын назму тил бла айтханды. Шаркъда аллай дастанла кёп болгъандыла: «Лейли бла Межнун», «Юсуф бла Зулейха», «Фархад бла Ширин»… «Тахир бла Зухураны» XVII-XVIII ёмюрледе фарс тилде Сайоди деген узбек назмучу жазгъанды дейдиле. Алай ол тюрк тилли миллетледе кенг жайылып, халкъ чыгъармачылыкъгъа ётюп къалгъанды.

Баянны мухажирле, бир бирге айта, туугъан жерлерине келгинчи, тюрлендирген да болурла. Алай болмай амалы да жокъду – жонуп, сыйдам этип, кесибизни жашау халыбызгъа ушатхандыла. Ма андан айтылады Кязимни поэмасы алай тынч да, ариу да малкъар тилде. Дин окъуудан сора да кёп затха кёз ачхан араб, фарси тиллеге да уста назмучу Мечюланы Кязим аны Беш да Тау элде жерлешлери да эшитселе сюйгенди. Ол аны 1891 жылда бошагъанды. Хаж къылыргъа уа 1903, 1910 жыллада баргъанын эсге алсакъ, бу хапарны, баям, анга дери анда болгъанладан эшитип жазгъанды.

Къалай-алай болса да бу уллу иши бла поэт малкъар адабият чыгъармачылыкъны ёсюуюнде уллу атлам этгенди.

«Тахир бла Зухураны» жомакъча, таурухча айтханла да болгъандыла. Бизни ынналарыбыз а кёлден окъуна билгендиле. Намазларын этип бошап, узун кечеледе къоншула бирге жыйылып тынгылагъандыла узакъ шаркъда умутлары толмагъан сюйгенлени жарсыулу хапарларына.

Бу романтикалы поэма, эки жаш адамны къадарларын суратлай, сюймекликни, жан азатлыкъны, тюзлюк бла терсликни юслеринден сагъыш этдиреди. Аланы юслеринден айта, поэт ол заманны, адамланы ниетлерин, тин байлыкъларын да кёргюзтеди.

Поэма, акъ сёз бла къара сёз бири бирин алышындыра, алай жазылгъанды. Кириш сёзюнде, «Фатихасында», автор:

Шагъирлени жазгъанларын таныдым,

Барында да, Аллах, – сени жарыгъынг!..

Тахир бла Зухурагъа жилядым,

Азат сёзюн бир аллахдан сурадым.

Бизде да кёп Тахир кибик таралгъан,

Зорлукъ жетип, жюреклери къанагъан,

Зухурача, жау чыракълай, эриген,

Бу дунияны азабындан безиген… – дейди.

Алай бла ол поэманы алдан окъуна таулу окъуучугъа жууукъ этип къояды. Ызы бла къаратон Бабаханны бла аны сабийсиз ёзюрю Бахир бла шагъырей этеди. Алагъа жолда тюбеген жулдузчу болушады.  

Ханнга – Зухура, ёзюрге Тахир тууадыла, ала бирге ёседиле. Хо дегенликге, хан жангыз къызын дуниясын алышхан ёзюрню жашындан къызгъанады. Поэманы сюжет ызы ол ачыу болумну юсюнде къуралгъанды.

Жаш бла къыз саз согъуп, сезимлерин алай билдиргендиле бир бирге.

Былайда Кязим къара сёз бла сейир оюмну айтады: «Ол ёмюрледе уллу сюймеклик шашхынлыкъгъа, сюйгенлени бир бирге бермеклиг а уллу айыпха, терс ишге саналгъанды… Зулму, къарангы дунияда ала кибик кёп таза сабийлени насыпсыз этгендиле».

Къайгъылы жюрегими

Жубатама саз бла.

Айтхан ариу сёзлеринг

От жюрекге аздыла, – дейди Зухура.

 

Нюр жаннганлай – къарамынг,

Жарыкъ тийген кюн кибик.

Къалтырайса къатымда,

Къар юсюнде гюл кибик! – дейди Тахир.

Быланы бир бирге сезимлерин билдире, поэт кёп суратлаула табады: «жюрегими жарасы», «кёзлерими къарасы», «саз бауларым – жибекден», «айтхан сёзюм – жюрекден», «Минг саз бирге согъулса, Макъамы сен болурса»… Арада сюжет ыздан тайып, окъуучугъа кесини атындан да сёлешеди ол:

Бу дуниягъа алай келеди сюймеклик,–

Жер жарытып, жаз башы кюн къайтханлай;

Тангнга чыгъып, эркин учхан къанатлы

Адамлагъа сюйюнчюлюк айтханлай!..

Алай башлап, поэт ол ариу сезимге адамла заран болгъанларын, азап салгъанларын, башларына гюнях алгъанларын да эсге алады, сора кеси сюйгенлени жакъчылары болгъанын да ачыкъ айтады.

Къызны анасы сюйгенлени бир бирден айырыргъа сюеди. Аны билип, Арап – ханны къулу, сынчылап, тил этип айланады. Хан антында къаллыкъ эсе да, бийчеси: «Эй, жюйюсхан, уллу къыралгъа хан эсенг да, башынгда акъылынг жокъду, къызынгы къолунгда къуллукъ этип тургъан ёзюрюнгю къара уланына берирге айтаса, андан сора не ханлыгъынг къаллыкъды!» – деп сюеледи. Бабахан, аны тырманындан безип, антына кертичи болалмайды. Автор былайда:

Жокъ эр киши, чюйре къатын бюкмеген,

Оноу да жокъ къатын бичип тикмеген! – деп, жарсыйды.

Тахирни хан сарайдан къыстайдыла. Аллында уа ол къайгъылы тюш кёреди. Боллукъну билдирген тюшле поэмада дагъыда бардыла. Ол шарт а дуниялыкъны мистика жаны да Кязимни ийнандыргъанын айтады.

Болсада сюйгенлени жолла бирге тартадыла – Тахир Зухураны тилеги бла ишленнген, ол анда эмчек анасы бла жашагъан къаланы тюбюне келип:

Къара бир ариу Зухура,

Дертиме дарман Зухура,

Берген сёзюн, умутун

Терк унутхан Зухура, – деп жырлайды.

 

Тахир, жаным, солтаным,

Санга къурманды жаным.

Ёлсем – жесиринг болуп,

Олду санга дарманым, – деп жууаплайды Зухура.

Аны алай жюрюгенин билип, хыйныгъа алдатхан хан аны тутуп келирге буюрады эм анга ёлюмню тийишли кёреди. Ёлген атасыны ёзюр тенглери тилеп, ол аманлыкъны этмей, жашны узакъ жерде тюрмеге ашыртадыла.

Жетижыллыкъ тутмакъдан жашны мухажирликде айланнган, Зухурадан салам келтирген, кеси да сюймеклик азабын сынагъан, жесирни кюйлери жилятхан жырчы Келулан сатып алады. Зухура да ол сагъатда ариу тюш кёреди… Ала жашырын тюбешедиле, алай къоркъуу а кетмейди.

Анасы барма, жауларынг кёпдюле деп тилесе да, сюйгени болгъан жерден аны ким тыяллыкъ эди? Къул Арап Тахирни жип бла къалагъа ёрлегенин кёрюп, аны ханнга билдиреди. Хан аскери бла къылычла жылтыратып, сюнгюле узатып жетгенде, Зухура Тахирге:

Тахир, жаным, сабыр бол,

Къылычынгы къыннга сал.

Атам кеси келгенди,

Керексизге тёкме къан.

 

Бар сен ханны аллына,

Баш ий, Тахир, къанлынга!

Сюйгенлеге кечим бар,

Къор болайым жанынга, – деп тилейди.

Жашны аякъларын, къолларын кеси байлап, Бабахан аны башын кетерирге буйрукъ бергенде, биягъы ёзюрле тыядыла. Ханнга, жашы ючюн тилеп, Тахирни анасы Хубан келеди.

Ол сыйлы ханнга Бахир бла къол тутушханын, ол алда къалай таза ниетли, тюзлюкчю болгъанын да эсгертеди. Былайда Кязим ханны жюреги жумушагъанын суратлайды, алай а огъурсуз бийчесини, ол асыры ачыуланнгандан, боюнунда сынжырлары, багъалы ташлы минчакълары зынгырдап, аны эсин артха къайтарадыла.

Тахирни кюбюрге салып, Шат суууна атадыла. Анда да унутмайды Зухураны Тахир – былай айтып жырлайды:

– Азат учхан къушларым,

Сиз къалагъа къонугъуз:

Къайгъысы кёп Зухурагъа

Билек, къанат болугъуз…

Зухура билдирип, кюбюрню Гул патчахны  къызлары тутадыла. Ала бары да бирча сюедиле Тахирни, алай, бир кесек эс алгъанлай, жаш, жолда да кёп къыйынлыкъла кёрюп, артха къайтады. Анасы анга Зухураны башхагъа берирге сёз тауусханларын айтханда, ол, тиширыуча кийинип, тойгъа барады. Жарлы Хубан аны тыялмайды.

Ауазындан таныйды сюйгенин Зухура.

Учмазлыкъ къуш, къанатын

Жайып, кёкге къарамаз.

Сюйгени бар узакъда

Башха тойну унамаз! – деп билдиреди жырында кёлкъалдысын Тахир. Зухураны кёлю толуп, жюреги чанчады.

Хан сарайда аманат

Хыянатха ушайды.

Хан кётюрген уллу той

Къыяматха ушайды… – дейди да, «жырчы тиширыуну» биргесине хамамгъа чакъырады. Андан аны бла къачаргъа эди мураты. Алай биягъы Арап аны эслеп, ханнга жетдиреди да, Тахирни тутадыла.

Тёммекге салып, аны башын тайдыра туруп, Кязим аны ауазы бла кесини ёлюмню юсюнден оюмун айтады:

Ёлмезлик жокъ, жиляма,

Кетмезлик жокъ, жиляма.

Сакъ жауунлай, жел этип,

Ётмезлик жокъ, жиляма.

Зухура ачыудан тели болуп тургъанда, аны сау этерик сюйген жашыны этиди деп тохтайдыла къуртхала. Ол заманда къыз:

Ичерге суу жокъмуду,

Адам къаны болмаса?

Сояр малы жокъмуду,

Атам адам соймаса? – дейди. –

 

Кёп душманны ичинде

Сайлап алгъан жауугъуз,

Кёп хыйладан ау къурап,

Байлап алгъан жауугъуз

 

Хакъ жолуна кетгенди,

Менден кери, ох дегиз!

Хансарайда той этип,

Кёл кенгдирип, тепсегиз!

– деп, ата-анасына дауларын айтып, Тахирни ёлюгюн къучакълап, алайда жан береди. Аны жашырын сюйюп, кюйюп айланнган Арап да жюрегине бичакъ сугъуп, ауады.

Аланы ючюсюн да бир жерде асырагъандыла дейди автор, Арапны – экисини аякъ жанларында. Хапаргъа кёре, Зухураны къабырында акъ гюлле, Тахирникинде къызыл гюлле чагъадыла. Арапны къабырында уа шинжиле ёседиле.

Жашау тенгсизлик битеу чыгъармачылыгъыны ёзеги болгъан поэт кёлю такъыр болгъанын букъдурмайды. Окъуучуну да насып бла зулму бир бирге келишмеген затла болгъанларына тюшюндюреди. Аны бла бирге жер адамланы – Хубанны, ёзюрлени, эмчек ананы, жулдузчуну да дуния ангылаулары ханладан, патчахладан бийик болгъанын, ала адамны жюрек сезимине сыйлы даража бергенлерин кёргюзтеди.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: