Ёлюмге тюбегенде да душманнга баш урмагъан шахар

1942 жылда 22 декабрьде  «За оборону Ленинграда» деген майдал тохташдырылгъанды. Экспертлени айтханларына кёре, бу бийик къырал саугъагъа 1,5 миллион адам тийишли болгъанды, ол санда блокаданы сынагъан 15 минг сабий да. 

Тарыхчыланы айтханларына кёре,  блокаданы кезиуюнде Ленинградда  600 мингден 1,5 миллионнга дери мамыр адам жоюлгъанды. Нюрнберг сюдде 632 минг адам ёлгенди деген шартла айтылгъан эдиле, аладан а артиллерия атышыуладан жаланда 3 проценти жоюлгъанды, къалгъанлары уа ачлыкъгъа, сууукълагъа, сынаулагъа чыдаялмагъандыла.  Ёлгенлени кёбюсю Пискарев къабырлада асыралгъандыла, сагъыш бир этигиз, аны кенглиги 26 гектарды. Мында 500 минг блокадачы тапханды кесине тынчлыкъ. 

Терк жояргъа эти муратлары

Ленинградха чабыуул 1941 жылда 10 июльда башланады.   29 июньда уа финн аскерле немислиле бла бирге СССР-ни чеклерин бузадыла. Ленинград ючюн сермешлеге финнле къатышыргъа унамагъан эселе да, ала аны «уллу жер» бла байлагъан жолланы жабадыла. Былайда блокада жаланда 1944 жылда жайда кетерилгени уа ала къаллай уллу кюч салгъанларына шагъатлыкъ этеди.

8 сентябрьде Ленинград  къоршоугъа тюшеди: дуния башында бек кюйсюз, адам улуну эсинде ёмюрлеге сакъланырыкъ блокада башланады. Душман адамланы къоркъутуп, жунчутуп, къалабалыкъны башларгъа, предприятияланы ишлерин тохтатыргъа муратлыды.  Кюн сайын авиабомбардировкала, атышыула, чачдырыула... Биринчисинде окъуна   200 объект  кюйдюрюледи,  ол санда аш-азыкъ асыралгъан складла да. 

Немислиле Ленинградны терк окъуна зорларыкъ суна эдиле кеслерин. Алай аланы бу планлары толмагъанды. 13 сентябрьде ары маршал Георгий Жуков келеди. Тарыхчыла жазгъанларыча, ол кезиуде Сталин Ленинградны сакъларгъа онг болгъанына ахырда ийнанмагъанды, аны фашистлеге къояргъа окъуна хазыр эди. Ол кезиуде уа эвакуациягъа кеталмай шахарда 3,1 миллион адам къалгъанды.

Жашау тохтамагъанды

Блокада 1943 жылда 18 январьда чачдырылгъанды. Алай къалай узакъда эди  ол кюн! 1941 жылны ноябринде мамыр адамлагъа, аскерчилеге да карточкала бла берилген ашны ёлчеми къысхартылады.  Ишлеялмагъан сабийлеге бла къартлагъа кюннге жаланда 125 грамм ётмек жетгенди. Аны кесин да къуру будайдан биширирге онг болмагъанды. Тарыхчыла жазгъанларыча, уннга къошулгъан затланы 10-50 проценти  ашха ахырда жарамагъандыла.

Адамла ачдан ёлюп башлайдыла, бирле. асыры къарыусуздан, юйлерине жеталмай, орамлада  табадыла къадарларын.  Къыш сууукъла халны бютюнда къыйын этедиле. Суу, жылыу ызла, ток быргъыла бузулгъандыла, транспорт ишлемегенди, аш-суу къыстырыкъла бошала башлагъандыла… Бу къыйынлыкълада жукъгъан ауруула нек жайылмагъандыла, деп бюгюнлюкде кёпле сейир этедиле. Алай анда уа врачланы, бийик профессионал билимли медиклени къыйынлары уллуду. 

Ладога! Жашауну жолу! Жаланда бу кёл байлагъанды ёлюмге жетген, алай душманнга баш урмагъан шахарны. Немислилени топларына да къарамай, кюн сайын былайтын аш-суу, башха керекле ташыгъандыла, артха уа къарыусуз адамланы, сабийлени «уллу жерге» элтгендиле.

 Душманны къуршоууна тюшген, ачдан, сууукъдан, душман топладан къырылгъан адамла Хорламгъа ийнанмакъларын тас этмегендиле, ол угъай, аны жууукълашдырыр ючюн къалгъан къарыуларын салгъандыла.   Бек къыйын кезиуледе да культура жашау тохтамагъанды: блокаданы юсюнден назмула, симфонияла жазылгъандыла. Белгили композитор Шостакович, онгу бола тургъанлай, сюйген шахарын къоюп кетмегенди. Аны  Ленинград кёрген къыйынлыкъланы юслеринден симфониясы адамланы жашаугъа итиниулюклерин ачыкълагъанды.

Къуршоуну чачдырыу совет  къыралны оноучуларыны баш магъаналы борчларындан бири болгъанды.  1943 жылда 12 январьда шахарны эркин этиу операция башланады. Анга Волхов эм Ленинград фронтла, Балтий флот эм Ладога флотилия да къатышхандыла. Алты кюнню ичинде къаты сермешледе  фронтланы аскерлери душманны чачдырып, бири бири алларына келгендиле, бирге тюбешедиле.

18 январьда блокада кетериледи.   Ленинградны эмда областьны саулай да душманладан ариулау башланадыла. Бу хорлам аскерчилени, офицерлени, мамыр адамланы къанлары бла келтирилгенди.

Сау миллет бирча тургъанды

Жигит шахарны къоруулаугъа совет къыралны битеу миллетлерини жашлары бла къызлары къатышхандыла. Аланы арасында уа таулу халкъны жигит уланлары да бардыла. Аладан ненчасы «Ленинградны къоруулагъаны ючюн» майдал бла саугъаланнганларын тюз тохташдыргъан да къыйынды. 

Ленинградны эркинлиги ючюн къазауат бардыргъанланы арасында халкъыбызны жигит уланы Байсолтанланы Алимни атын биринчилени санында сагъыныргъа керекди.   СССР-ни Жигити, Балтияны илячини самолётунда душман аскерлеге къажау   урушда кёкге 277 кере чыкъгъанды. «Ол къайда учса да – Ханкону,  Таллинни неда Ленинградны кёгюнде – фашистле жигит лётчик Байсолтановну кючюн сынайдыла»,-деп башланады аны саугъалау документ.

Бизни 22-жыллыкъ жигитибиз 45 хауа сермешде душманны 19 самолётун жокъ этгенди, ол санда кесинлей  тёртюсюн, аскерчи нёгерлери бла бирге – 13,  экисин а душман аэродромгъа чабыууллукъну кезиюнде.

«Ленинградны къоруулагъаны ючюн» майдалны кёкюрегинде жюрютгенлени арасында Къулбайланы Къыралбий, Атабийланы Мухарбек да бар эдиле. Ефрейтор Биттирланы Чапай да тийишли кёрюлгенди бу бийик къырал  саугъагъа. Къулбайланы Батталны  жашлары Желебий бла Къыралбий Ленинградны эркинлиги ючюн къазауат бардыргъан жигитлерибизни арасындадыла. Къыралыбызны шимал ара шахарын  азатлау къазауатны  Жантуудуланы Ибрагим, Къонакъланы Магомет, Доттуланы Ибрагим, Асанланы Ахыя эм миллетни кёп башха батыр уланлары  бардыргъандыла.

Тикаланы Фатима хазырлагъанды.
Поделиться: