Къадарыбыз, жарсыуубуз, къауунчыбыз да бирдиле

Быйыл халкъыбыз Россейге къошулгъанлы – 197 жыл болады. Бу ишни кесини юсюнден да басмада хазна кёп айтылмагъанды. Бу хапарыбызда аны бираз ачыкълар муратыбыз барды. Бизге болушхан а алимлерибизден бири, тарыхчы Кючмезланы Бузжигитди. Ол, къыралны кёп архивлерине барып, эрттегили къагъытла бла шагъырей болгъанды.

- Бузжигит, халкъыбыз Россейге къошулгъаны бла байламлы не айтыргъа сюесе?

- Халкъыбызны жашауунда аны Россейге къошулгъаны бек уллу магъананы тутады. Ол тарыхлы ишден сора, жашау арталлыда башха ызгъа бурулгъанды дерге боллукъбуз. Андан башлап, уллу халкъны культурасына, экономикасына къошулгъанбыз. Аны жарсыуу, къууанчы бизники да болуп къалгъанды.

- Россейге къошулабыз дегенни баш сылтаулары уа неде эди?

- Мени оюмума кёре, бек алгъа жерин сакълар ючюн. Ол заманлада орус аскерле «Кавказская линияны» къурап тебирейдиле. Таулуланы уа маллары кёп эди. Онтогъузунчу ёмюрню аллында жыллада Малкъар ауузларында эки жюз мингден артыкъ мал болгъанды. Алагъа да кютерге, бичен этерге жер керек эди.

Экинчиден а, малчыны жашауунда тууар туз уллу жерни алады. Аллай бир малгъа андан иги кесек туз керек эди. Бу жерледе уа ол чыкъмайды. Шимал Кавказны миллетлери аны кёлден келтирип болгъандыла. Шёндю Будёновскийни къатындан. Аны ючюн да хакъ тёлемегендиле. Оруслула уа алайны бийлегенден сора, тузну сатып тебирегендиле. Кеслерине бойсуннган миллетлеге бир пудун (16 кг) эки сомдан, башхалагъа уа – тёрт сомдан. Ала уа ол заманлада малкъарлыла, къарачайлыла, дюгерлиле эдиле.

Андан сора да, орус къыралгъа къошулгъанны баш сылтаууларындан бирини юсюнден айтайыкъ. Кавказ уруш башлана тура эди. Таулула биле эдиле, оруслула бла уруш этип, андан хайыр болмазлыгъын. Сора къошулурну жолун сайлайдыла.

- Къошулурну юсюнден жарым патчахха тилей дюгерлиле бла бир болуп нек тебирегендиле?

- Бу соруугъа мен эрттеден бери жууап излегенме. Тюрлю-тюрлю архивледе кёп къагъытланы да тинтгенме. Ахырында Москвада тапханма. Дюгерлиле тауча сёлешгенлерине бир къауум къагъыт бла шагъырей болгъанма. Биринчисинде былай айтылады: «Урухну башындан  Ардон черекге дери 500 юй дюгер татарлыла жашайдыла» деп. 1794 жылда бу тийрелеге немисли алим Штодер келген эди. Дюгер татарлыла деп айтады.

Дюгер Бадинаты, Малкъар Басияты деп эшите тургъанбыз да. Ала тюзден келген эки къарындаш болгъандыла. Бадинатдан Къаражаулары, Абисаллары, Туугъанлары, Къубадийлары жаратылгъандыла. Малкъарда Басиятдан жаратылгъан тукъумланы да билебиз. Эки къарындашны тиллери бирди. Аладан туугъанла да алача сёлешмей къалай сёлеширик эдиле да? Аны ючюн айтама дюгерлиле, малкъарлыла да бир тиллиле эдиле деп. Эки халкъны арасында жангыз бир культура жюрюгенди. Адет, тёре, тил да бир болгъанды. Анда айтылгъан жырла Малкъарда жюрюйдюле. Тукъумланы алып айтсакъ окъуна, кёбюсюню тауча магъаналары барды. Сёз ючюн, Къаражаулары, Къарабугъалары, Таймазлары – ала таулу атладыла.

- Ол жыллада патчах нек къабыл этмеди малкъарлыланы тилеклерин? Ол иш нек созулургъа къалды?

- Орусну башха уллу жарсыулары болур эди. Таулула да таула ичинде жашагъан гитче халкъ. Дагъыда бир сылтау: бу тийреде алыкъа уруш башланмагъан эди. Къыбыла жанында эбизеле Россейге къошулуп эдиле. Шимал жанындан а патчах аскерлери жерлени къолгъа этип келе эдиле. Баям, ол затла ючюн биринчи тилеклеге эс бурулмай тургъанды.

- Артда дагъыда жаздыла. Анга уллу эс бурулду. Ол къачаннга тюшеди, аны не замандан санаргъа боллукъду?

- Кавказ уруш башланады, аны уллу сермешлери Дагъыстанда бла Адыгеяда бардырылгъан эдиле. Тюз жерлени орус бийлегенде. Кавказ халкъла уа тау жерле бла бир бирлери бла байламлыкъ жюрютюп тебирейдиле. Ол а Малкъар бла Къарачай эди. Аны ючюн артда жазылгъан тилекге терк эс бурулады.

Биринчи кере Ермоловну аскери 1822 жылда Басхан ауузуна бла Чегем тарына да киреди. Андан ол аманатла алгъанды. Биринчи аманатла Чегемден Жаубермезланы Адурхай бла Кючюкланы Къаншау эдиле. Аны бла Малкъарны Россейге къошулгъанын биринчи кере аманатла алыннганындан окъуна санап башларгъа боллукъду, алай тарыхчыла къошулгъаннга халкъны келечилери жыйылып ант этгенлеринден санайдыла.

- Ол а къачаннга тюшеди?

- Биринчи антны Орусбийланы Мырзакъул этгенди. Бек алгъа ол  жолукъгъанды жарым патчахха. Ол 1827 жылда 5 январьда болгъанды. Жарым патчах а генерал Эммануэль эди. Аны юсюнден генералны орус патчах Николай Павловичге жазылгъан къагъытында былай айтылады: «Орусбий обществону атындан Россейге къошулургъа ыразылыгъын билдирип, старшиналары Орусбийланы Мырзакъул келгенди. Аманатла да берликдиле, битеу халкъы патчахны орунбасары, сыйлы князь Александр Николаевичге ант этерикди. Аны жанындан да тюз къоруулауну излейди. Ала муслийманла болгъаны себепли, эрттеден келген тёрелерин сакълагъан шартла бла жашаргъа эркин этеме». Башхача айтханда, ары дери къаллай жорукъланы жюрюте келген эселе, мындан арысында да аны бардырыргъа эркин этгенди.

- Орусбий улу ол жумуш бла жарым патчахха бирсиледен алгъамы баргъан эди?

-Хау, ол 1827 жылда, 5 январьда барады. Онбиринчи январьда уа башха бийле да жарым патчахха барадыла. Баям, была, Мырзакъулну алгъа жиберип, андан хапар сакълагъандыла. Ансы онбиринчи январьгъа дери Орусбий улу, генералдан да къайтып, малкъар бийле бла да кенгешип, андан Дюгерге да ётюп, аланыкъыла бла да оноулашып, сора барысы да бирден генералгъа барып тюберге жетишаллыкъ тюйюл эдиле. Башында айтханымча, ала Мырзакъулдан хапар сакълап жолгъа чыгъаргъа хазыр болуп тургъан болурла.

Сора малкъар, дюгер бийле, генералгъа барып, Николай Павлович патчахха, Россейге къошугъуз деп, тилек къагъытны жазгъандыла. Ол белгили документди. Анда къайсы элде ненча юй болгъаны окъуна айтылады.

- Оруслула кеслерини законларын бу жанында жашаугъа кийирип къачан башлайдыла?

-Архив документледе жазылгъаннга кёре, 1831 жылда, администрация къурайбыз деп, оруслула бек алгъа Чегемге келедиле. Ол заманда чегемлиле къозгъалгъан да этгендиле. Болсада оруслула аз-аздан тау эллеге законларын сала тебирейдиле.

- Сора Россейге къошулгъаныбызны не замандан башларгъа боллукъду?

-Былайды деп бир кюнню айтыргъа жарамаз. Къошулгъаныны башланнганы ол заманданды десек, тюз болур. Анга уа Малкъар, Дюгер бийле патчахха къагъыт жазгъан кюнню санаргъа боллукъду. Ол а 1827 жыл, 11 январь болады.