Сууукъ-Къолда жан сермеш

Малкъар ауузладан биринде, ташдан-ташха секире, чокъуракъ тамычыны тауусулмазлыкъ  жырын айта, сабанланы, биченликлени суудан къандыра, чукуйлары бла акъ булутладан бийик тик къаяланы жырып жортады узакъ ёзенлеге тау череги. Бирде таркъая, азая, бирде уа суудан тола, жагъаларындан кенг чыгъа, бир кюн, бир жыл угъай, ёмюрлени терен саркъыуунда.

Ма  аны  сол жагъасында, ариу кенг таланы жанында, чынгыл къаяны ортасында, узакъдан туура кёрюнюп, сюеледи бир къала, адам къолу ишлеген угъай, тюз да къаяны кесинден чыкъгъан сунарса. Бир  жаны да  оюлуп, кёпден бери чыкъмайды ожагъындан тютюню,  габу басып мурдор ташын,  сир турады алайда, тарны ёмюрлюк къалаууру кибик.

Жан  жокъду, бу тийреде, мурса, шинжи басханды къалагъа элтген жолну, тау жели болуп энди аны иеси. Тёгерек-тёгерек бурула келир, ол хунадан-хунагъа секире, къаланы арбазыны букъусун кётюрюр, бирде уа улур, сызгъырыр, жиликлени титирете.

Таурух жюрюйдю къаланы юсюнден, аууздан ауузгъа айтыла ныгъышлада, тёлюден-тёлюге ёте, бирле къората, бирле къоша. Мен да айтайым бюгюнлюкге жетгенин.

Эртте-эртте, бек эртте, эмен садакъ сауут болгъан заманда, атасы анасы бла бир батыр жашагъанды бу къалада. Сосланбий эди аны аты. Акъылбалыкъ болгъандан башлап, жюрюп тебиреди ол уугъа, Апсатыны малын къырып, тауланы ол ата юйюнча билди, кече дорбунларында къалды, къара сууларын ана сютюнча ичди. Ол ёрлемеген тауу, сырты, аркъасы къалмады, айланды жугъутур кибик алада, адам аягъы басмалагъан жерлени кёрдю, бийикледен акъ булутлагъа къарады, ыранлада сюелип, чачын аязгъа таратды. Кёп кере жангыз кеси, кём-кёк кёкню къызартхан танг аласына тюбеди,  тау артына аугъан къызыл кюн бла сёлешди. Тардан таргъа ёте, эллени барын къыдырды, жигитле бла шагъырей болду, тийишлилени жёнгерликге сайлады.

Бар эди дагъыда анда, таула къучагъында орналгъан элледен биринде, суу суратча бир къыз, кеси да, аты да ариу Ариукёз. Сюйдюле ала бир бирни, юйюр къурап жашаргъа, къыркъарда той-оюнларын этергеди муратлары.

Кюзню алтын бояуу чапыракълагъа къона, ол кезиу да терк жетди, эки жаны да хазырландыла къууанчха. Бир эрттенде Сосланбий айтды атасына:

-Таула чакъырадыла мени, жугъутурланы семиз кезиулери, Сууукъ-Къолгъа барайым, бир мал алып келейим, эркин этсенг. Кёп турмай ызыма къайтырма.

-Хазырланып жолгъа чыкъгъанса, тыяргъа болалмайма. Къапланнга ушагъан жыртхыч жаныуар барсны тийресиди ол.  Ары баргъан кёп уучуланы жойгъанды. Ол жанына бармасанг  иги эди. Апсатыны да кёп малын сойгъанса, ол аны кечип къоймаз, сакъ бол жанынга, сау-саламат къайт ызынга,-деп жууаплады атасы.

Бу жол жаш тынгыламады атасына. Сууукъ-Къолгъа жол салды. Анда кийиклени ыстауатлары бар эди, ала  адамдан, жаныуардан да анда бугъа эдиле. Сосланбийни жолу  къая къыйыры бла барады. Эки жаны - бийик, тик, тюбюнде - черек, состар ташланы бир бирине ура, битеу тарны тауушха алдыра келеди.

Кийик жолчукъгъа тохтап барады жаш, кеч къалмай  ызына къайтыргъады мураты. Азмы-кёпмю барды, ыранда жугъутурну эследи, чиммакъ-акъ, къар кибик, къара тюгю жокъ юсюнде, сир турады, сакъалын да тарата аязгъа. Кезиу-кезиу башын бурады жан жанына: текеле отлайдыла къатында, улакълары бир бирлерин къуууп ойнайдыла. «Таулада кёп айландым, жюрюдюм, кийик хайыуанны  быллай ариуун биринчи кёреме. Апсаты кесими болур жугъутур сыфатда? Жууукъ барып, бир къарайым», - деди жаш кеси кесине.

Бирде сюелип, бирде ийилип, ашыкъмай, таууш этмей, барады мараучу къая къыйыры бла. Тик, сыйдам къая, жыгъылсанг, бармакъ илинир жери жокъ, теренинде уа черек шорхулдайды. Сосланбий аланы кёрмейди, жаланда акъ жугъутурду аны кёз аллындагъы, аягъында - бугъа териден чабырлары, белинде - къара къамасы. Энди кёп къалмагъанды, бираздан боллукъду атаргъа.

Башын ары-бери буруп, тёгерек-башха сакъ болуп тургъан акъ жугъутур, ал аягъын кётюрюп, ташха урду, сора бир жанына аралып къалды. Кёз алмайды ол андан. Анда къаядан энишге сыпдырылып келген къара тамгъалы сары тюклю жыртхыч жаныуарны эследи. Ол жугъутурланы къанлы жаулары барсды. Кёп кере улакъланы алып кетгенди. Аны бир мараялмады, дерт тутупду эрттеден.

Жугъутурну сагъайгъанын эслеп, кесин кёрген сунуп, мараучу бугъунду. Алай ол эслеген башха эди, узункъуйрукъ, киштик маталлы жыртхыч жаныуар. Энтта ол улакъ сермерге келеди. Бу жол  ол аны ычхындырмаз. Марап  турур да иги жууукъ келгенлей, ташдан къаты  мюйюзлери бла белинден сермер да, къаядан энишге атар. Андан кетсе, сау къутулмаз, жугъутур жыртхычдан дертин алыр.

Барсны уа жугъутурдан хапары жокъ, ол башханы марайды, эки аякълыны, ким эсе да ол аны жерине киргенди, аны къоратыргъа керекди. Шыбыртсыз  жууугъуракъ барып, бир секиргенлей, жангыз тырнагъын илиндиргенлей, къанын бардырыр, къаядан энишге атар, келмезча этер энди бери.

Жугъутур а сир къатып турады тепмей жеринден къарамын барсдан алмай, жууукъ келгенлей сермерикди, жыртхычны къаядан атарыкъды. Адам улусу уа  жугъутургъа жууукъ жанлагъанды. Садагъын жерлеп, атаргъа хазырланады. Барс а анга секирирге хазырды. Кёзню жумуп ачхынчы минерикди сыртына, сора ол аны ычхындырмаз.

Апсатыны малы уа кёзюн алмайды барсдан, энди бир атлагъанлай сермерикди ол аны. Андан сора жаныуар кийиклеге тиялмаз. Ариу кёк гелеуде къоркъмай отларла улакъла.

Тик къаяны башына жете баргъан жерде юч мараучу бир бирлерин марайдыла. Хар бири кеси марагъанны кёреди. Кеси да маралгъанындан а  хапары жокъ.

Адам улусу кийик хайыуанны ёлтюрюр акъылы барды. Жыртхыч аны къоратыргъа излейди, жугъутур  а барсдан къанын алыргъа. Хар бири да хазыр болдула сермешге.

Алтынчач кюн а, бу жанында борчун толтуруп, ахыр таякълары бла кёкню къызарта, таула артына ауаргъа хазыр болгъанды.

Сосланбий, садакъны жиясын къаты тартып, огъун жугъутур таба  жиберди. Кёзню жумуп ачхынчы окъ аны жапхагъына чанчылды. Титиреди тау кийиги, къайдан келип чанчылды анга бу сууукъ, ачы зат?!

Тюз да ол такъыйкъада киштик макъыргъан таууш эшитилди. Жаш башын ол жанына бургъанлай, бир ауана аны юсюне секирип къолундан садагъын тюшюртдю да тюбюне уруп,  боюнуна узалды.

Кёзлерине къан чабып тургъан жугъутур, аны эслеп, палах андан келген сунуп, мыллыгын анга атды. Бир секиргенлей жетди, жангыз ургъанлай, эки мюйюзюн да жаныуарны быгъынына бекледи.

Титирете аркъа жиликлени, Сууукъ-Къолда уллу къычырыкъ таууш чыкъды. Аны эшитип, кийик жаныуарла куркаларына окъуна букъдула.

Бу ючюсю да, къая къыйырында, тар жерчикде сермешедиле. Сол жаны - тик, бийик, андан кетген, тохтаусуз барлыкъды черекге дери. Ёрге жаны да тикди, артыкъ бийик болмаса да, бир секиргенлей чыгъалмазса башына.

Сермешгенле жилянлача чырмашхандыла бир бирлерине. Ары бери булгъашадыла. Кезиу-кезиу тюшедиле тюпге. Бири бирине онг бермейди. Ал болалгъан жокъду. Жаш, не кючлю болсада, кёкюрегине терен киргендиле жыртхыч жаныуарны тырнакълары. Барсны да, жугъутур мюйюзлери тешген быгъынындан саркъады къаны, уучуну садакъ огъу да жашауун ала барады Апсатыны акъ малыны.

Ала барысы да сюедиле жашаргъа, алай бир бирден къутулалмайдыла. Эр киши ызына, ата юйюне, къайтыргъа излейди, кюнде тюклери акъ къар кибик жылтырагъан кийик кёк гелеулю сыртда отларгъа, жыртхыч жаныуар а къая  ырбынында жугъутур жилик ашаргъа. Толмады аланы бирини да мураты. Ары-бери булгъаша кетип, барысы да къаядан энишге ташайдыла.

Жыртхыч жаныуар энди бир заманда да уугъа чыгъалмаз. Дорбунлагъа бугъуп, жугъутур жилик ашап, кесин тойдуралмаз. Кийик марай, жашырын  тау жолчукълада, шыбыртсыз айланмаз. Бираздан чырпы  басар аны ызларын. Не кюрешген эсе да, жугъутур мюйюзледен ычхыналмады. Бийикден кетип, тау  черегине тумаланады.

Чиммакъ акъ жугъутур да черекден къутулалмады. Барсны къучагъында, къарлы тауладан келген сууукъ суугъа ташайды. Аны да ахыр ышыгъы ол болду. Тюшмеди анга жалпакъланы терен хансларында отларгъа. Ол анга  итиннген да этмей эди. Жыртхычны къурутур эди аны мураты.

Батыр уучу да къайтмады ызына. Толмадыла аны да ахшы муратлары. Арбазына ариу келинчик келтирип, къууандырмады атасын, анасын. Кюн озду, кече озду. Дагъыда бир кюн, бир кече. Андан сора уа кёп кюнле, кечеле. Жашдан а хапар жокъ. Кетгени бла думп болду да къалды.

Ата, ана уа сакълай эдиле балаларын, хар тауушха сагъайып, бусагъат  кирип келлик сунуп. Болсада энди от жагъада атасы бла олтуруп, ушакъ этмез. Анасыны аллына барып, мутхуз кёзлерине къарап: «Анам, кеч, жарсытдым сени. Алай  сюеме сени, билсенг эди», - деп, тобукъларына башын салып, чачын таратмаз. Къадар анга да жан аурутмады, аяп къоймады. Ахыр кирир жери аны да тау череги болду.

Кёп сакъладыла ата, ана жигит уланларын. Бири - ичинден кюе, экинчиси уа – кёз жауларын таууса. Къыш кечелени биринде, Сууукъ-Къол таба дагъыда бир къарап, экиси да къалагъа кирдиле, эшикни ичинден этдиле, андан сора ала бир заманда тышына чыкъмадыла.

Ариукёз да, сюйгенин сакълап, жарсыды, бушуу этди, жиляды. Кёп жылла озгъандан сора да жигитле тилей эдиле аны. «Бир адамгъа сёз берген эдим, анга кертичилей къалгъанма. Мында болмаса да, аргъы дунияда табарма аны»,-деп сёзюне кертичилей къалгъанды.

Андан бери жылла, ёмюрле оздула, черекле тауладан ёзенлеге кёп суу ташыдыла. Сосланбийни  таныгъанла эртте дунияларын алышдыла. Аладан сора да кёп тёлюлюле келдиле, кетдиле. Батыр мараучуну хапары уа халкъ ауузунда жюрюйдю. Анга шагъатча къала да бюгюнлюкде да сюеледи жеринде, жайда желле, жауунла бла сермеше, къышда боранла, аязла бла.

Бир жол мен да бардым къалагъа. Аны башына чыгъып, тау ауузну ариулугъуна сейирсине, тёгерек-башха кёп къарадым. Бу тамашалыкъны жаратхан сыйлы  Аллахха да шукур этдим.

Кюн чууакъ эди. Аны таякълары къаланы сууукъ ташларына къонуп биринден бирине секире, ойнайдыла. Иги эс буруп тынгыладым, ала иничке, назик ауазчыкълары бла бир бирлерине шыбырдай эдиле.  Алагъа тынгылай, мен а алай сундум, къаланы иелери аргъы дунияда бир бирлерин табып кезиуден-кезиуге, тансыкълап келе болурла журтларына деп. Ким биледи, мында табалмагъан насыпларына анда ие болгъан болурла.