«Сенден ариу болмаз, ой, жерни юсюнде»

Хапар

Дунияда бир бирге ушагъан эки адам жокъду. Ма, бюгюн эрттенликден окъуна жауун жауа турады. Эшикден маллагъа къарап, жибип кирген Даниял, юсюн алышындыра:

– Иги болду жаугъаны. Жер да къанарыкъды энди, хауа да тазаланыр. Жауун, дарман кибик, бек керекли затды, жерге, хар бир жаны болгъаннга да, – деди. – Узбекистанда бек аз жауучу эди. Жауса уа, сыйлы саугъа кибик къууандырыучу эди.

Алай айтды да, Даниял коридордан тейри къылыч чыгъыучу жанына къарап сюелди, баям, сабийлигин эсге тюшюре. Чегетни бла кюнлюмню арасында суу башында кёрюнюучю эди тейри къылыч, нюрюн тёге, артда, агъач ичине тёгюлгенча, суугъа жууунургъа киргенча, эрип кетгинчи.

Арипа да къарады ол жанына. Баш иеси анда бир сейир зат кёргенми сунду, ким билсин.

– Хау, сен айтды эсенг, эрикген болмазбыз балчыкъгъа батып айланнгандан.

Даниял биледи, бир кесекден кюн къарарыкъды жауунну ичинден, аны седирете. Табийгъатны оюну алайды. Халимат а юй къайгъылада аны эслеген да этмез.

Ма алайды не заманда да. Бу эки адам бир заманда экиси да бирча хау дегендиле бир затха деп бизмезсе, алай а жашап келедиле бирге отуз жылдан артыкъ заманны.

– Тиширыуну Аллах эр кишини сынаргъа жаратханды, – деп, кюлюп къоюучуду Даниял юйдесини ол къылыгъына.

Сабийле да аталарына ушагъандыла, къаугъа чыгъарып киши эсгермейди. Ариу жашайдыла Даниялны бла Халиматны эки къызы да киши арбазларында. Жашланы таматалары да алай. Ол къурулушчуду, шахарда турады. Кичи уа аскердеди. Олду къайгъылы этген. «Таматам мында къал, аскер окъуугъа жиберирме дейди», – деп жазгъанда, сагъыш этдирген эди.

Бир жанындан, ол аман тюйюлдю. Даниял кеси аскерде болмагъанлыкъгъа, атасы уа эки урушда да болгъанды. Элде жюрюген чам аты окъуна Сотник деп алай эди. Юч жору бла къайтханды ол биринчи дуния урушдан. Аны бла жашы угъай, сау тукъум да ёхтемленеди. Рамазан да анга ушагъан болур деп келеди бирде Даниялны кёлюне.

Жансурат а, Рамазанны сюйгени, дохтургъа окъуйду. Аны артыкъ сюедиле Даниял бла Халимат. Къызла да, баям, къарындашларыны кёзюнден кёрюп, ол солуу кюнледе келип, кетип тебиресе, къызны бир зат бла къууандырыргъа кюрешедиле.

– Жангыз чачы да барды келинлигими бир къыз багъасы, – деучюдю Халимат окъуна. – Къор болайым ариу жанына.

Бары да биле эдиле, он жылны бирге окъуп келгенде, Рамазан жыл сайын аны бла бир партагъа олтурама деп, алай сакълаучусун сентябрьни. Алай эрттегили эди ол сюймеклик. Рамазанны бла Жансуратны бир юйюрлю боллукъларына киши ишекли окъуна болмагъанды.

Хар не да иги эди, алай Рамазан анда башха адамгъа юйдегиленнгенин билдирди да, жана тургъан отха суу къуйгъанлай этди да къойду. Ол къагъытны алгъан кюнлеринден сора иги кесекни юйде бир сейир тынгылау орналгъан эди.

Жансурат а аны элге келгенлей билгенди. Кёпле базынмай турсала да айтыргъа, табылгъандыла аллайла. Не сейир, аязны, черекни да бардыла къулакълары, ауазлары. Къыз кёп олтургъанды суу боюнунда тал терекле тюбюнде – ары чыгъады аланы бахчаларыны къыйыры. Ол, башха дуниягъа тюшгенча, ауаралы эди. Алай а бу эрттегили терекле, аланы бутакъларында ойнагъан аяз, аякъларын жуууп баргъан черек, бата баргъан кюн да акъырын хапар айта эдиле, Жансуратны жапсара. Ол алайда кёп затны эсгергенди.

Артда юйге киргенден сора да, ол эсгериуле, аны кесин къоймазгъа ант этгенча, бири бирин алышындыра, къызны къайгъысын къачырыргъа кюрешгендиле. Алай а аны къайгъысын къачырыр кюч бармы эди ол сагъатлада?

Экинчи кюн, ингирни да сакъламай, кетген эди ол шахаргъа.

Анда да къоймай эдиле аны сагъышла. Биргесине тургъан Налжан, нёгер къызы:

– Кет, кет, Жансурат, бир болмагъан адам ючюн, шо бир къотур жаш ючюн алай къайгъы этерсе деп турмагъанма. Мен сени бир акъыллы адам суна эдим, – деп, ариу айтыргъа кюрешди. – Сени алыргъа сюйген он жаш табайым, юйден чыкъмай, бюгюн тюшден ингирге. Ма малкъарлы Хаджи-Мурат къаллай иги жашды, сени ючюн жанын берирге хазырды. Беш минутдан – колхоз председатель. Кёрюрсе, алай болмаса…

Жансурат анга тынгылай эсе да, артыкъ тереннге уа кире болмаз эди. Ол, кюзгюде кесини ауанасын кёрюп, анга жууукъ келди. Къарай кетди да, къулагъына Рамазанны ауазы келди. Жырлай эди ол:

– Сени къара чачынг табанынга жете,

Кёзлеринг кёзюр ойнайла…

Къызны эсине бир зат тюшюп, чабып чыкъды юйден. Ол чач къыркъыучу жерге келгенде, уста сейир этди:

– Быллай чачны къалай кесдирирге болады, жаным? Огъесе мынга къарагъандан эрикгенми этгенсе?

– Хау, – деди Жансурат. – Эрикгенме.

Уста Жансуратны чачын эшмеси бла кесерге эркинлик алып, къыптысын къолгъа алгъанда да, иги кесекни турду ол чач берекетге къарап. Сора:

– Муну бла бирге бар къайгъынг, ауараларынг да кетсинле! – деп, ол тилек бла башлады ишин.

Аны къыптысы гъыж деген сайын, аны тауушун жукълата, Рамазанны ауазы эшитилгенлей турду:

– Сенден ариу болмаз, ой, жерни юсюнде,

Ариулугъунг ай бла эрише.

Сюймеклик къапханнга тюшгенме, ариуум,

Къыйналмам чыгъаргъа кюреше…

«Къыйналмагъанса! Къыйналмагъанса! Къыйналмагъанса!» – деп жууаплай эди анга Жансурат ичинден.

– Терк-терк кёралмасам мен, санга тансыкъдан

Жюрегим отда кюеди…

«Кюймейсе! Кюймейсе! Кюймейсе!» – дей эди Жансурат.

Хау, Рамазан угъай, Жансурат кюе эди отда.

Андан ары къозута эди къызны ол:

– Мен сен ариучукъну чексиз бек сюеме,

Тахир Зухураны сюйгенча.

Андан бери иги кесек заман озгъанды. Зухура жашауун биргесине окъугъан къарачайлы жаш бла байлагъанды. Экиси да, окъуудан сора ары жиберилип, Ростов тийресинде район арада ишлегендиле. Артда уа аланы Ростовда бир больницагъа чакъыргъандыла. Жаш бла къыз ёсдюргендиле ала.

Билмей тургъанлай башланнган урушда жаралы болгъан аскерчилеге бакъдыргъан госпитальгъа кёчюргенлеринде аны, Жансурат, жаш адамланы къыйналгъанларын кётюралмай, кёп къыйналгъанды ал заманда. Алай а алагъа болушлукъ керегин кёрюп, мен болмасам, ким дегенча, жанын-къанын аямай кюрешеди. Жаралыла уа кюнден-кюннге кёп. Келтиредиле, келтиредиле, бирин ары, бирин бери ётдюредиле…

Ол кюн аны аякълары кеслери элтген эдиле ол палатагъа. Ол анда терезе къатында акъырын ынычхай, эси кетип тургъан жангы саусузну къатына келгенде, аякълары къыркъылгъанча болуп, къоншу ундурукъну къыйырына чёкдю – ол ауругъанны бети анга таныш кёрюндю.

Жаш врач:

– Топ сыныкъ кёкюрегине кирипди. Тобугъу чачылыпды, – деп, халны билдирди. – Операция керекди. Хирург а… тамбла боллукъду. Сиз да… юч кече болады кёз къысмай тургъанлы…

– Операционныйге, – деп къысха айтды Жансурат.

Беш сагъатха жууукъ заманны кюрешди ол жашны ёлюмню къолундан сыйырыргъа. Ишин бошагъанлай а, алайдан чыкъгъан жерде диванчыкъгъа аууп къалды. Жаш врач аны юсюне келтирип, жабыу атханын да эслемеди.

Эс жыйып, юч-тёрт сагъатдан чапды Жансурат жаралыгъа. Жаш сау эди.

– Кимни жарлы баласыса? – деп, сылай эди ол жашны бурма чачын. – Жукъла, жаным, жукъла, къарыу ал.

Аны эшитгенча, ангылагъанча, аз-маз ышара эди ауруу къызыуунда жаш.

Жаланда къагъытларын жарашдыра туруп ангылады жашны кимге ушатханын Жансурат – ол Рамазанны уланы эди, Къанамат.

Тапхан эдиле аны атасы, анасы. Аны жашыны жанын сакълагъан врачны – Жансуратны кёргенинде, аллына келип, бир тобугъуна туруп, аны къолларын уппа этген эди Рамазан. Аны жашау нёгери уа, жашын къучакълап, жюрексинип жиляй эди.

Къанамат а энди Жансуратны кесини экинчи анасына санайды. Баш иесине, Жансуратны сюйгенлей тураса деп, кюйюкленип тургъанын къойгъанды оруслу келин да. Аллайны сюймей а!