МАЛКЪАР САХНАНЫ ЖАРЫТХАН, БИЙ АТЛЫ, БИЙ СЫФАТЛЫ ТАУБИЙ

1935 жылда белгили режиссёр И.Я.Судаков Москвадан келип, кесини студиясына актёр фахму жилтинлери болгъан  таулу жашланы бла къызланы сайлагъанды. Ала ара шахаргъа окъургъа кетгендиле. Ол къауумгъа «Уллу студия» деп атагъандыла. Ала бери къайтхынчы Нальчикде да Гитче студия ачаргъа оноу этилгенди. Анга «Колхоз-совхоз театр студия» дегендиле. Аны къурауну, анга башчылыкъ этиуню да оноуун ол кезиуге Москвада театр институтну (ГИТИС-ни) административ (театрны оноучусу) бёлюмюн бошап келген Акъайланы Къасымгъа бергендиле. 

Аллай жууаплы ишни башлагъанда, Къасым, эллеге айланып, хапар берип, театрда ишлерге юйренирге сюйген жашланы, къызланы айырып алгъанды. Ары келгенлени асламысы школлада, эл клублада самодеятельностьлагъа къатышханла эдиле. Ала окъууларын 1937-1938 окъуу жылда башлагъандыла.
Аланы араларында дайым аты иги бла сагъынылыучу Рахайланы Таубий да болгъанды.

Сабийликни таулу, къаялы жыры

Ол 1921 жылда Бызынгыда туугъанды. Аны атасы Карай да, башха таулу  кишилеча, мал тутханды, жер сюргенди, юйюрюн кеси къыйыны бла кечиндиргенди. Таубий башхаладан айырмалы болгъанын сабийликден окъуна билдиргенди – ол китап окъургъа сюйгенди. Школда жыр, тепсеу кружоклагъа, ала уа ол заманда къайда да кюч алгъандыла, жюрюгенди. Юйде жумушха кесин тапдырмагъаны ючюн уруша кетип, ата-ана да къол булгъап къойгъандыла анга.

Ол а артист болургъа сюйгенди. Ол заманда элде айдан бир келиучю кинолагъа къарап, анда жигитлени эниклей, алача болургъа итиннгенди. Умуту болгъанны эрлиги да болса, ол муратына жетмей къалмайды. Таубий, бир къауум жаш адамны Москвагъа окъургъа жибергенлерин билгенде, алагъа бек сукъланнганды. Бызынгыгъа келген Илья Судаков, жашны хунерин кёрюп, бек жаратса да, онтёрт жылы энди тола келген, жети классны бошамагъан сабийни алалмагъанды студиясына. 

Болсада анга къадар дагъыда бергенди онг: тамам школну бошаргъа, ол Акъайланы Къасым къурагъан экинчи студиягъа тюшгенди. 

Усталыкъны ажайып жолуна туруу

Колхоз-совхоз театр студияны кесини окъуу программасы болгъанды. Ол къысхартылып берилсе да, ары алыннган устазла жаш адамлагъа театрны тарыхындан, сахнада сёлеше билиуден, анда кесин жюрютюуден дерсле бергендиле. Аны бла бирге аскер усталыкъгъа, ол санда фехтованиягъа да юйретгендиле. Гитче сахна оюнчукъла да салгъандыла.

Артист болургъа сюйген элледен келген жашлагъа бла къызлагъа окъууну бу тюрлюсю бек сейир эди. Ала кёллери бла, къарыуларын, эслерин салып окъугъандыла. Сохталагъа, устазлагъа да кёп ишлерге тюшгенди. Студиячылагъа культурадан, сахна искусстводан  билим алдырыр ючюн, устазла, кеслерини  заманларын къызгъанмай, энчи ушакъла этип, ол культурадан, искусстводан хапар айтхан китапланы хайырланып, бек кюрешгендиле.

Аланы кёп тюрлю жаны бла Къасым кеси, театрны историясындан бла эстетикасындан А.С.Косьяненко,  сахнада сёлешиуню бла кесин жюрютюуню дерслеринде Ю.М.Судаков окъутхандыла. П.П.Терский а грим салыуну усталыгъына юйретгенди.

Ол заманда Нальчикде жаланда орус театр болгъанды. Анда ишлеген актёрла, аны баш режиссёру да бизни Гитче студия бла шуёхлукъ жюрютгендиле. Аланы репетицияларына чакъырып, ишни къуралыуу бла шагъырей этгендиле. «Устим Карамалюк» атлы спектакльни салгъанларында уа, анга Гитче малкъар студия саулай да къатышханды. Бир къауумлары массовкада ойнагъандыла, башхаларына уа гитче рольла да жетгендиле.

Таулу сахнада «Любовь Яровая»

Гитче студияны биринчи оюну К.Тренёвну «Любовь Яровая» деген пьесасына кёре салыннганды. Ол заманда профессионал сахнада салырча, миллет пьеса табылмагъанды. Сора драматургия иш изленнгенде, культура жаны бла оноу этгенлеге Акъай улу алда айтылгъан пьесаны сагъыннганды. Айхай да, ол заманда революциягъа берилген сый бийик эди – малкъар театрны кесин окъуна ол жаратханы ючюн, биринчи оюн да анга аталсын дегендиле. Аны ана тилге Къабарты-Малкъар жазыучуланы ол замандагъы председатели Отарланы Керим кёчюргенди.

Алай бла 1939-чу жылны аягъында, 7 декабрьде, Акъайланы Къасым хазырлагъан малкъар артистле сахнагъа чыкъгъандыла. Ол кюн бизни культура жашауубузда бек магъаналы кюннге саналады.

Анда баш жигитлени – Яровойланы юйюрлерини сыфатларын Къудайланы Маржан (Любовь) бла Къудайланы Хасан (Михаил) къурагъандыла. Панованы – Рахайланы Люба, комиссар Кошкинни - Маммеланы Ибрагим, Швандяны – Рахайланы Таубий, Грознойну – Акъкъызланы Мустафа, профессор Горностаевну – Таппасханланы Оюс, аны юй бийчесин – Гергокъланы Фердаус, полковник  Малиненни – Орусланы Къубадий, Елесатовну – Мечиланы Хусей, Колосовну – Байкъазыланы Алим, Дуньканы – Жаболаны Мариям, Марьяны – Бачиланы Куля, Семенну – Макытланы Исхакъ, Пикаловну – Акъайланы Далли, Чирни – Таппасханланы Хыйса ойнагъандыла.

Къулийланы Къайсын республикалы газетде ол оюнну юсюнден жазгъан материалында: «Спектакльде Швандяны ролюн Рахаев ойнайды. Аны фахмусу барды, матросну аман да ойнамайды. Алай ол Тренёвну матросун асыры тизгинли, жигит да этип кёргюзтеди», – деп жазады.

Ызы бла, Москвадан ГИТИС-де окъугъанла къайтханда, Геляланы Рамазанны «Къанлы къалын» пьесасына кёре малкъар театрда биринчи миллет оюн салыннганды. 1941 жылда 6 июньда «Молодой сталинец» газетде театр критик А. Бродский аны юсюнден жазгъан статьясында Рахай улун да сагъынады: «Спектакльде Балаланы Омар, Чабдарланы Хызир, Жарашууланы Ахмат эм Рахайланы Таубий бек аламатдыла…»

Уллу Ата журт урушну жолларында эм сюргюнде

Алай кёлленип, алда ахшы къууумлагъа ийнанып ишлеп башлагъан актёрланы къадарлары ала мурат этгенча болмагъанды. Аланы асламысы кеслери сюйген рольланы бир заманда да ойнамай къаллыкъларын ким биле эди? Улу Ата журт уруш аланы илхамлы жолларын кесген эди.

Фронтха театрдан къолгъа сауут алаллыкъ эр кишилени асламысы кетгендиле. Рахайланы Тайбий да. Ол, аскер къагъытлада айтылгъаннга кёре, къазауат жолун Ростов тийресинде 115-чи кавказ дивизияда башлагъанды. Ызы бла аны Сталинград фронтха кёчюргендиле. Гвардияны сержанты Волга сууну жагъасында, Шимал Кавказда баргъан огъурсуз урушлагъа къатышханды. Кърымда баргъан къазауатда Примор аскерни 414-чю жаяу – аскер дивизиясында тасхачыланы бёлюмюне командирлик этгенди эм Керчь, Феодосия, Ялта, Севастополь ючюн баргъан урушлада сермешгенди. 

Рахай улу 383-чю Феодосия-Бранденбург Къызыл Байракълы Суворов орденли мараучу дивизияны 966-чы артиллерия полкунда тамата радиотелеграфист болуп да тургъанды. Белоруссияны, Польшаны азатлаугъа къатышханды. 
1945 жылда совет аскер Берлинни тёгерегин алгъанда, анда 16 апрельден 9 майгъа дери баргъан сермешледе Рахай улу ётгюрлюгюн кёргюзтгенди.

Уллу Ата журт урушда этген жигитликлери ючюн Рахайланы Карайны жашы Таубий «Къызыл Жулдузну» эки ордени, «Жигитлиги ючюн», «Варшаваны азатлагъаны ючюн», «Берлинни алгъаны ючюн» деген эм башха майдалла бла саугъаланнганды.\

Уруш къыйынлыгъын унутдургъан, халкъына жетген сынау аны жюрегине мудахлыкъ салгъаны баямды. Хорлам алгъандан сора, анга Орта Азиягъа зор бла кёчюрюлген жууукъларын излерге тюшгенди. Ол Ош Областьда Ново-Покровкада тапханды аланы. Бери къайтхынчы ол элде клубда ишлегенди. Къысха заманнга анда жашагъан таулуладан художественный самодеятельностьну кружогун къурагъанды. Сора ол тийреледе таулула жашагъан элледе концертле берип тургъанды. 

Малкъар театр жангыргъанда

1957 жылда таулула ата журтха къайтханда, ол кезиуде шахарда, элледе болгъан  малкъар артистле къысха заманны ичинде жыйышхандыла. Алай ишлеп башларча болмагъанды – театргъа актёрладан сора да, ишлегенде болушлукъчу устала, жарау этер жер, костюмла, декорацияла, башха  затла да керек боладыла. Ол затла болуннгунчу малкъар студия къабарты-орус театргъа къошулгъанды. Аны аты «Къабарты-Малкъар къырал театр» деп тюрленнгенди.  Малкъар труппаны таматасы Боташланы Исса, режиссёру уа Е.И.Скляров болгъандыла. Рахайланы Таубийни да табып, ишге чакъыргъандыла. 

Сюргюнден къайтхандан сора биринчи спектакль Боташланы Иссаны «Таулада танг жарыйды» деген пьесасына кёре салыннганды. Анда Таубий акъ офицер Таумырзаны сыфатын къурагъанды. Ол анда махтаугъа тийишли ойнагъаныны юсюнден кёргенле, ол замандагъы газетле да айтадыла.

Ызы бла К. Гальдонини «Къонакъ юйню иеси» атлы пьесасына кёре салыннган спектакльде Рахай улуна кавалер Репафратны ролю жетгенди. Аны анда къалай ойнагъанын айырып айтыргъа боллукъду. Къараучула анга сюйюп, ыразы болуп къарагъандыла.
Уллу санлы, кенг жюрекли Таубий дагъыда иги кесек сыфат къурагъанды сахнада.
Дагъыда Рахайланы Таубий «Лавина с гор» (1958), «Алеко Дундич» (1958), «Как стать мужчиной» (1970) деген фильмледе ойнагъанды.

«Лавина с гор» кино Кавказгъа революция къалай киргенини юсюнденди. Ол бизде, Къабарты-Малкъарда, алыннганды. Анда орус актерла бла бирге  Куна Дышекова (Зарилья),  Моллаланы Барисбий (Каро),  Рахайланы Таубий (Озырмес), Пшизаби Мисостишхов (Хабала), Хакуца Карданова (Марьян), Башир Сонов (Баляцо) эм башхала ойнагъандыла.  Рахай улу къурагъан Озырмес,  азатлыкъ сезимле бийлеп башлагъан Анзорну тутаргъа деп, аны излеп айланнган бийди. Аны кинода магъаналы сыфаты, сёзю, къымылдауу да къараучуланы жюреклерине жетгенине не сёз.

«Алеко Дундич» атлы фильм Совет Союзда бла Югославияда алыннганды. Ол граждан урушну кезиуюнде Биринчи атлы армияда къазауат этген сербли аскерчи жашны жигитлигини юсюнденди. Анда Валентин Гафт, Евгений Самойлов, Николай Сличенко эм башха белгили артистле бла бирге эпизодда Моллаланы Барисбий бла Рахайланы Таубий ойнагъандыла.

«Как стать мужчиной» деген кинода уа Рахайланы Таубий музыкантны сыфатын къурагъанды. Анда аны бла бирге Кучукланы Магомет, Али Тухужев, Энейланы Раиса да ойнагъандыла. Ол фильм ЮНЕСКО-ну саугъасына тийишли болгъанды.

Бу кинолада Таубийни актёр усталыгъы толу ачыкъланнганды. Ол бизни дагъыда театрда, кинода да кёп рольлары бла къууандырлыкъ болур эди, алай, жарсыугъа, 1978 жылда дуниясын алышханды. Кёзден кетгенликге, кёлюбюзден а кетмегенди. Биз, къараучула, аны алгъынча сюебиз, ыразылыкъ бла эсгеребиз.

Ол, Уллу Ата журт урушдан къайтхандан сора, Орта Азияда Зокаланы Лиза бла бир юйюрлю болуп, ала Магомет бла Олег деп  эки жаш эм Алла деп къыз  ёсдюргендиле.