Адамны саны - жаныны кюзгюсюдю

Инфаркт бла инсульт шёндю бек терк тюбейдиле. Жашаудан замансыз кетгенле кёпдюле. Узакъ ёмюрлю болур ючюн не зат этерге керекди, аны юсюнден врач-кардиолог, медицина илмуланы кандидаты, КъМКъУ-ну доценти  Владислав Василенко бла ушакъ этгенбиз. 

- Урушну эм революцияланы жылларында адамла ачлыкъны эм уллу къыйынлыкъланы хаталарындан бек къарыусуз эдиле. Жюрек аурууладан ёлгенле уа кёп болмагъандыла. Нек?

- Ол заманлада адамны ёз жашауу бла байламлы депрессиялагъа (мугурлукъгъа) хазна эс бурулмай эди. Адамны чархы, эси да: «Хар зат да хорлам ючюн, хар зат да фронтха!» деген чакъырыуну толтуруугъа бурулуп къалгъан эди. Жаныбызны сакълайыкъ, хорлайыкъ ансы, башхасы уа артда, урушдан сора, тап болур деп ойлай эдиле адамла. Алай  врачла биледиле: блокада бошалгъандан сора  Ленинградда гипертония ауруу бек терк эм кенг жайылгъан эди. Сау къалгъан ленинградчыланы жарымы, жюреклери ауруп, саусузла болгъандыла.

- Да сора инфарктха жол депрессияданмы башланады?

- Сылтауладан жаланда бирлериди ол. Экинчиси уа - бизни жашау этиу халыбызды. Былайда мен адамны бай неда жарлы жашагъаныны юсюнден айтмайма.Адамны жюрек аурууу жарлылыкъдан чыкъмайды.Ишни башы - адам кесини жарсыуларына къалай къарагъанындады. Депрессияла да тюрлю-тюрлюле боладыла. Сёз ючюн, алыкъын жашау не болгъанын кёрмеген, кертиси бла да палах къаллай болгъанын сынамагъан жаш адамла окъуна бир-бирде кеслери кеслерин ёлтюредиле, аланы араларында къолайлы юйюрледен сабийле да бардыла.

Депрессияланы ата-бабаладан туугъанларына-туудукъларына ётген тюрлюлери адамны нерва системасыны халы бла байламлылары да бардыла. Кертиди, депрессия къыйын жашау болумлагъа юйренчек болуп артдан-артха кетип да къалады, алай бир-бирледе уа адамны жыгъады.

Токъсанынчы жылланы баш кезиулеринден сора жашау игилене баргъаннга да ушагъан эди. Алай пациентлени  жарымы бюгюнлюкде да башха ауруулары бла бирге депрессиядан да къыйналадыла.  Инфарктдан неда жюреклерине операция этилгенден ёлген адамланы араларында депрессиядан къыйналгъанла кёпдюле. Депрессияны хатасындан жашаулары келгенле да, энди хайт деп жашайыкъ деген жаш адамла да кёп ёледиле.Жарсыугъа,профилактиканы системасы (солуу юйле бла санаторийле, кардиология диспансерле, кабинетле эм алагъа ушагъан учрежденияла) оюлгъанды. Кесибизни келир къадарыбызны юсюнден къайгъырмай къойгъанбыз. Ол а бизге аны кечмейди.

Америкалы илму журналладан бирлери жюрек аурууладан чыкъгъан ёлюмню болумун тинтгенди: 1980-2000 жыллада АБШ-да 25 жылдан 84 жылгъа дери ёлген адамланы саны тохташдырылгъанды. Ол кезиуню ахырында ёлгенле башындагъыладан эсе эки кереге азайгъанлары шарт белгили болгъанды: башында хар 100 минг адамдан 542-си ёлген эсе, ахырында ол тарих 263 адамгъа тюшгенди.

Алай къалай бла болгъаны да белгилиди. Америкада багъыу эм профилактика ишле уста бардырыладыла, реабилитация мадарла тынгылы тамамланыладыла, къанда холестеринни азайтыугъа эм къанны басымын чёкдюрюуге уллу эс бурулады, тютюн ичиуню азайтыугъа, кючню-къарыуну излеген ишлени женгилтирге да тийишлисича магъана бериледи.

Бизде уа ёлюм бла байламлы жарсыулу шартла кёп бола барадыла. Жюрек ауруулула, бютюнда жаш адамла, аз-маз игирек болгъанлай, кеслерине бакъдырыуну тохтатып къоядыла, экинчи кере онгсуз болгъунчу, саулукъларына эс бурмай турадыла. Ала:  «Ауруу бир жаны бла озуп кетер эсе уа», деген умутха ышанып къаладыла.

- Ол бизде, баям, миллет ышан болур. Бизни республикада бек къыйналгъынчы докторгъа баргъан тёре жокъду.

- Хау, ол алайды. Америкалыны къан басымы кётюрюлсе уа, ол саулугъун игилендирир ючюн тауладан ётерге угъай дерик тюйюлдю, ол былай оюм этеди: «Мен ауруп къалсам,  ишими тас этерге боллукъма, инвалидликге кёчерикме, биреуню бергенине къарап къаллыкъма.

Андан сора уа юйюрюмю къалай кечиндирликме?» Биз тыш къыраллада врачла бек сейирлик сунабыз, алай  Америкада страховой компанияла врачла жиберген мингле бла жангылычланы, терсликлени юслеринден бек жарсып айтадыла. Аны бла бирге уа анда медикле кеслерини халкъларына: «Тютюн ичме! Ичме тютюн!» деп, дайым айтханлай турадыла. Аллай чакъырыу акцияны хайыры да чыгъады: кёпле тютюн ичгенлерин къойгъанлары себепли Америкада ёлюм онеки процентге азайгъанды. Бизде уа тютюн ичиуню къояргъа чакъырыугъа жаланда быллай жууапны эшитирге тюшеди: «Тютюнню эм аракъыны ичмеген адам саулукълу болуп тургъанлай да ёлюп кетерикди».

Сёзсюз, кёпле жашауларын къураялмагъандан, тюзлюкню табалмагъандан ичип башлайдыла. Бир къарагъыз, байланы араларында ичгиге хорлатханла  бек аз тюбейдиле.

-  Саусуз адам кеси кесин къалай тюзетирге боллукъду?

- Кертисин айтханда, аны амалы бек тынчды: тюз жашау этиуню жоругъун – «кесинг ючюн кесинг жууаплы бол» деген излемни толтурууду. Быллай сорууланы юслеринден дайым оюм этгенлей турургъа керекди: «Мени алда не сакълайды? Мени юйюрюмю да? Къарыусуз, амалсыз болуп къалсам, манга аш-суу ким берип турлукъду? Ким къарарыкъды манга?» Билемисиз, мен бизни телевиденияны баш каналында къыралыбызны къартларына-къарыусузларына деп къуралгъан юйледе жашагъанланы жашау халларыны юслеринден бериулени кёргюзте-кёргюзте турургъа керек сунама. Атылып къалып, аллай юйледе кечиннген, къабыргъадан къабыргъагъа дери таякъчыкъларына таянып кючден-бутдан жеталгъан къартлагъа мен былай сорургъа сюеме: «Сизге жашлыгъыгъыз эм саулугъугъуз къайтып келселе эди, кесигизни жашауугъузну алгъынчамы къурарыкъ эдигиз? Неда башха тюрлю жашау этергеми кюреширик эдигиз?»,- деп.

Американы президенти Рузвельт да, къыралыны экономикасы бек осал халгъа жетгенде, халкъына радио бла обращенияларында правительствону кризисге къажау ишлерини юслеринден ангылашыныулу ушакъла бардыра эди. Уллу Ата журт урушну кезиуюнде халкъны къырал магъаналы уллу мурат чыныкъдыргъанды. Сабийлеге окъуна радио бериуледе: «Биз хорларгъа керекбиз. Сени фронтда айланнган атанг жигитди. Сен да аллай бол!»,- дей эдиле.

Ол  насийхатла жюреклени кючлегендиле, сакълагъандыла, чыныкъдыргъандыла. Шёндю бизни бирикдирген зат жокъду, ол а саулукъну бузады. Адамны саны жаныны кюзгюсюдю.

-Врачла бла адамла бирлешселе, болум да тюрленир?

-Миллет  кесин жангырта тебирегенди. Алай халкъ бизге тынгылы болушмаса, ишибиз къураллыкъ тюйюлдю. Биз былай айтабыз: «Келип къан басымыгъызны ёнчелетген къыйын ишмиди? Бусагъатда аны къайсы аптекада да этдирирге боллукъду. Аны кезиуюнде этсегиз, инфарктдан эм инсультдан къутуллукъсуз».Алай бизни айтханыбыз «чапыракъдан ётмейди». Бусагъатда уа россейлилени 40 миллион адамыны къан басымлары мардадан кёп болгъаны белгили шартды. Эсепге алыннган саны уа жаланда 10 миллиондула. Бизни быллай тилегибиз барды: «Адамла, кесигизни юсюгюзден кесигиз къайгъырыгъыз! Алай этсек биз, узакъ ёмюрлю боллукъбуз».

 

Ушакъны Байсыланы Марзият бардыргъанды
Поделиться: