Алтын терек

 

 

 

 

Адет-тёреге кёре, 6-жыллыкъ къызчыкъгъа сый берип, тёрели бёрекле этгендиле, аланы ичлери тюрлю-тюрлю агъач кёгетледен болгъанды: къызыл жумуккул - брусника, уллу ёзек (къайрагъай) - бузина, жайма шхилди - вереск, мароко - земляника, дангыл жилек (заба бюргюк) - клюква, жилек - клубника, юркюн - крыжовник, наныкъ-малина, зюдюр (гургура) - паслён, дугъум - черника, мангылан - белена.

 

Онюч къызчыкъ аллай бёрекле бла алтын терекге (белая ива) баргъандыла. Хар къызчыкъ да, терекни бутагъына бёрекни тагъа, алтыжыллыкъ къызчыкъгъа саулукъну, насыпны эм башха затланы тилегин этгенди. Биринчи къызчыкъ сау-эсенлик тилегенди, экинчиси - даулетни, ючюнчю - ылызыкъны (жангы тёлю болсун деген алгъыш), тёртюнчюсю - огъурлулукъну (жаданы), бешинчиси чомартлы болсун къызчыкъ деген алгъышланы этгенди, алтынчы - монглукъну сюйгенин билдиргенди, жетинчи таукелликни (къайсарлыкъны) тежегенди, сегизинчи таза ниетли болсун ёсюп келген алтыжыллыкъ къызчыкъ деген алгъышны айтханды, тогъузунчу акъыллы болсун дегенни айтханды, онунчу закийликни сайлап чертгенди, онбиринчи кертичи, тюз ниетли адам бол демеклигин, онекинчи ариулукъну, онючюнчю уа хар неге да аяулу къарай билген адам болуп ёссюн деген алгъышларын этгендиле.

Алгъышлаула бошалгъандан сора алтыжыллыкъ къызчыкъ терек тюбюнде олтургъанды. Къызчыкъла уа, бир бири къолларындан тутуп, терекни тёгерегинде тёрели тепсеуню тепсегендиле.

 

 

Аны сыйын да тийишлисича этип кёргендиле - тёрели бёреклени биширгендиле. Бёрекни бюйре халда этгендиле: аны тутхан жери ауузну магъанасын билдиргенди, бир таякъчыгъы - жашагъанланы дуниясын, экинчиси уа - ёлгенлени, дунияларын белгилегенди. Адетге кёре 11 бёрек этгенднле. Аланы ичин къоздан, чертлеуюкден, майярдан, зууадан (агъачда ёсген сохан), тихтенден (агъачда ёсген сарымсах), къалиярдан, кертмеден, агъач алмадан, агъач эрикден, агъачда ёсген жюзюмден, баллиден (геласдан) этгендиле.

 

Къызчыкъгъача, мында да аллай алгъышлау магъана болгъанды. Жаланда бёреклени нарат терекни бутакъларына такъгъандыла. Аны тёгерегинде, адетдеча, тёрели тепсеуню тепсегендиле. Нарат терек былайда жашлыкъны кёргюзтеди, аны магъанасын тутады.

Тепсеуден сора гулоч оюннга кёчгендиле, ол бир кесек шёндюгю хоккейге ушагъанды. Жашчыкъланы эки къаууму ойнагъанды бир бирлери бла. Ала таякълары бла жюнден этилген топчукъну бир бирни чунгурчугъуна тюшюрюрге керек эдиле. Хорлагъанланы бёрекле бла сыйлагъандыла.

 

 

Бу оюнда эришгенлени жыл санлары жетижыллыкъла болгъандыла. Къууанчын этген жашчыкъны чачын жюлюгендиле, башына бёрк, юсюне уа чепкен кийдиргендиле, белбау къысып, кёлек бла масле да кийдирип, атха алай миндиргендиле. Жаланда андан сора бергендиле анга къамичини. Ол адет-тёреге кёре жашчыкъны сабийликден акъылбалыкъгъа кёчюую эди. Андан сора эшекле бла гулоч оюнну ойнагъандыла, эшекде олтуруп тургъанлай, таякъ бла биягъы топчукъну чунгургъа тюшюрюрге кюрешгендиле.

 

 

Аны чачын тарап бир эшме этгендиле, башына жалпакъ бёркчюкню жаулукъсуз, быстыр белбауу бла уа жангы жыйрыкъ кийдиргендиле. Ол да къызчыкъны сабийликден акъылбалыкъ болгъаныны магъанасын кёргюзтгенди.

Жетижыллыкъ къызчыкъны намысына деп кюзгю оюнну ойнагъандыла. Къызчыкъ кюзгюню тюз да алына келтиргенлей, нёгерлери  жер-жерлеге букъгъандыла. Ол кюзгю сибилге (билгичли, сыйлы) саналгъанды. Къызчыкъ аны къолунда тутуп, букъгъанланы атларын бирем-бирем айтханды. Аны бла къызчыкъла букъгъан жерлеринден чыкъгъандыла. Ол а сейир- тамаша кючню, билгичлиликни белгисине саналгъанды.

 

 

Халкъда жюрюген адет- тёреге кёре 8-жыллыкъла халкъ жырланы бла тепсеулени билирге керекдиле. Не байрамлада да ала оюнларын, тепсеулерин да абаданланы башчылыкълары бла бардыргъандыла. Сабийледен махталгъан болса, ол аны ата-анасына уллу сый-намыс болгъанды, ала аны бла ёхтемленнгендиле.

 

Ол сандагъы жашчыкъла халкъ оюнланы да иги билгендиле. Узакълыкъгъа чабыу, тау башына чабып чыгъыу эм тюшюу - ол оюн¬ну адамла бек жаратып болгъандыла. Теркирек чапхан хорлагъанды. Дагъыда черек сууну эки жагъасында бир терекден бирсине тартып, жипни къысхандыла. Ол жип бла жашчыкъла сууну бир жагъасындан бирси жанына ётгендиле.

 

Аладан сора ашыкъ оюн бла ташны узакъгъа сызыу бла бир жерге тийдириу, садакъдан атыу бла да эришиуле бардырылгъандыла. Къышда уа башха тюрлю оюнланы хайырланнгандыла. Шережеле эм чанала бла таудан учхандыла, бузда хойнух да бургъандыла. Оюнлагъа къатышыр ючюн сабийлени ол заманнга дери чыдамлы болургъа юйретип тургъандыла.

 

 

Сегизжыллыкъ заманларына жашчыкъла бла къызчыкъла музыка инструментлени атларын эмда алада согъа да билирге керек эдиле. Аланы юйретгенле аны ючюн хакъ алмагъандыла, алса уа ол айыпха саналгъанды.

Музыка инструментлени атлары: сыбызгъы - свирель, къыл къобуз - балалайка, жыя къобуз - контрабас, дудуу - дудуки, гыбыт къобуз - волынка, сырыйна - зурна, къынгыр къобуз - арфа, дауурбас  - большой барабан, тюйюрбас - малый барабан, харсла - трещётки, шах-шах - маракас, жора къобуз - рогатина с тремя колокольчиками.

 

 

Алагъа излемле уллуракъдыла. Ол жыл санларында жашчыкъланы бир усталыкъгъа юйрютедиле: агъач устагъа, садрачха, темирчиге, метчиге (ювелир), таш устагъа, аякъ кийимчиге. Темирден ишленнген затланы тейриси Дебетди, ташныкъыланы - Бийтик, агъачдан этилгенлени - Орманчы, аякъ кийимленики - Дотдуду.

 

Къызчыкъланы да алагъа тийишли иш усталыкъгъа юйретгендиле. Асламысында ол жюн иш болгъанды. Жюнню жуууп къурутхандан сора жыя бла аны игилигине кёре бир ненча къауумгъа айыргъандыла, андан сора титип, жюн таракъ бла тарагъандыла. Хазыр жюнню урчукъ бла ийирип юс кийим эшгендиле, чепкен этгендиле. Битеу жюн ишни жакъчысы (тейриси) ийнакай болгъанды. Жюн иш къыйын болмай женгилирек тамамланыр ючюн (къызчыкъла арымазгъа) алагъа Онай тейри болушханды. Эшиуню да кесини жакъчысы бла Аллахы болгъанды - Суурайамма. Аланы атлары бла тилек эте, жюн ишни алай башлагъандыла.

 

 

Ала аскер усталыкъла эм низам бла шагъырей болургъа  керек эдиле, хар сауут- сабаны да атын билирге.

Сауут-сабала: садакъ - лук со стрелой, окъ - стрела, солтанжыя - лук из рогов оленя, чиккен - арбалет, ай балта - секира, гида балта - боевой топорик, сюннгю - пика, гебох - копьё, мужура - короткая пика, къалкъан - щит, кюбе - панцирь, къама - кинжал, къара къама - большой кинжал, къылыч - сабля, сырпын - меч, сап - клинок.

 

Аскер бёлюмле: чора - отделение, бай чора - 30 адамдан къуралгъан бёлюм, жюз башы - сотня, минг башы - тысяча, чериу аскер - регулярные войска, зытчыу - народное ополчение, орда - пять тысяч, тюмен – 11- 12-тысячное вой¬ско.

Башында сагъынылгъан затланы айтып къызчыкъла, жашчыкъла да эришгендиле. Эришиу бла да юйретгендиле сабийлени жашауда керекли боллукъ затлагъа,

 

Онжыллыкъ заманларында жашчыкъланы энчи усталыкъгъа тынгылы юйретгендиле. Темирчи гюрбежини ачып, темир жастыкъны (наковальняны) чёгючю бла юч кере ургъандан сора, онжыллыкъ жашчыкъ ары алай киргенди. Ол гюрбежини босагъасындан алгъа онг аягъы бла кирирге керек эди (сол аягъы бла жарамагъанды). Жашчыкъ темирчини сохтасы болургъа хазырлыгъыны белгиси эди ол.

 

Агъач усталыкъгъа юйреннген жашчыкъгъа абадан адам  балтаны тёммекге ургъанды, ол а аны чыгъарыргъа керек эди. Садрач чюйню къангагъа ургъанды, жашчыгъ а аны да чыгъарыргъа керек эди. Ол адет-тёре бла жашчыкъны усталыгъын тинтгендиле, аны бу, ишлеге хазырлыгъына эс бургъандыла,

 

Сауут-саба бла сынауну да кесини энчиликлери болгъанды. Окъну къангадан чыгъарыргъа, гебохну уа жерге сугъаргъа керек эди. Гебохну ким теренирек сукъса да, ол кючлюге эм хорлагъаннга саналгъанды. Мужураны узакълыкъгъа сызыу бла да эришиу бардырылгъанды, къаллай бир узакъгъа сызсала аны, аллай бир игиге эм кючлюге саналгъанды жашчыкъ. Сырпынны уа къатхан териге сугъаргъа керек эди, къылыч бла уа чий чыбыкъланы бирге къысымын кесиу бла да эришиу бардырылгъанды. Аны бла жашчыкъны саулугъу, кючю-къарыуу, хунерлиги сыналгъанды. Алай бла белгили болгъанды аны жашаугъа хазырлыгъы.

Сабийни гитчеликден окъуна къарангыдан, тюйюшден, жангызлыкъдан да къоркъмазча юйретгендиле. Тазалыкъгъа, хар не¬ни да айыртлай билирге, кесинден таматаны айтханын этерге да юйретгендиле гитчеликден окъуна.

 

 

Юйюр ауузланнган кезиуде  онжыллыкъ жашчыкъ шинтикни къыйырында хар айтылгъан жумушха хазырлыгъын кёргюзтюрча низамлы олтурургъа керек эди.

 

Ол аны бла адеплигин кёргюзтгенди. Къолларын столгъа салыргъа, аркъасын гуппур этерге жарамагъанды. Къоллары, бети да таза болургъа керек эди. Къабыны гитче болгъанды.  Ашагъан кезиуде эринлерин, юс кийимин, къолларын, олтургъан жерин да бояргъа, таууш этип ашаргъа, жаларгъа, сёлеширге да жарамагъанды адет-тёреге кёре.

 

Сабийле бла абаданла бир жерде олтуруп ашамагъандыла. Аш къангалары башха эди, алай абаданла сабийлеге дайым кёз-къулакъ болгъанлай тургъандыла. Ауузланнган кезиуде онжыллыкъ жашчыкъ алагъа кёз-къулакъ болгъан, азыкъ берген таматагъа тигимчик  этгенди. Къанга артындан сабийле абаданладан сора тургъандыла, кир адырланы да жыйгъандыла, шинтиклени да жерлерине сабийле жыйышдыргъандыла.

 

Юс кийимге да энчи эс бурулгъанды - ол хар заманда да таза эм жамалып болургъа керек эди, чачы таралып, тырнакълары да тийишлисича кесилип - адетни бир жоругъу эди ол да.

Юйге къонакъ келсе, аны аякъ кийимин жашчыкъла тешгендиле, сора тазалап (абадан анга кёз-къулакъ болгъанды) жерине алай салгъандыла. Къонакъ кетип тебиреген заманда аны аякъ кийимин жаланда жашчыкълагъа берирге тийишли эди.

 

Абадан адам къолларын жуугъан кезиуде анга сууну гитчеле къуйгъандыла - къызчыкъ не жашчыкъ болса да башхалыгъы жокъ эди. Жанжаулукъну да сабийле бергендиле, кир сууну да ала тёкгендиле.

 

Абаданла ауузланнган кезиуде алагъа керекли зат болса, ол жумушну сабийле этгендиле. Абадан адам солугъан неда жукълагъан кезиуде сабийлеге дауур этерге жарамагъанды. Cабий жукълагъан заманда уа абаданла да таууш этмегендиле, уллу да сёлешмегендиле. Адет-тёреге кёре ол гитчеликден окъуна бир бирге хурмет этерге юйретиуню юлгюлеринден бириди.

 

Юйде саусуз къартха неда сабийге сабийле къарагъандыла. Абаданны жумушун сабий олсагъат этерге борчлуду.Тюбеген заманда жыл саны бла жашыракъ адам биринчи саламлашады.

10-жыллыкъ жашчыкъланы намысларына деп «Къожакъ тепсеуню» тепсегендиле - ол жигитлени тепсеуюне саналгъанды. Ол байрам бла байламлы атчыкъны бла къара къойну кесгендиле - тайны арт бутун, къойну уа башын Байрым ташха салгъандыла. Улакъны уа бюйреклерин салгъандыла Байрым ташха.