Аны жашаууну иши

Халкъыбызны санатыны бла маданиятыны ёсюулеринде кёплени къыйнлары барды. Ол уллу, кенг жюрекли адамла, фахмулу болгъанларындан сора да, миллетлерини алларында бийик, жууаплы борчларын ангылагъанладыла. Культурада болгъанланы бирлери адабиятда, бирлери жырда бла тепсеуде, бирлери театрда, башхала да бирси ызлада къолдан келгенни этгендиле эм этедиле, тамблагъы кюнюбюз келлик тёлюлеге мурдорлу, жарыкъ болсун деп. Насыпха, ол къауумлагъа эс тапдыргъанла, меценатлыкъ этгенле, жюреклери бла къайгъыргъанла, ишни алгъа барыууна жарсыгъанла да бардыла арабызда, аланы юслеринден а энчирек айтыргъа да тийишли болур, нек дегенде аланы къол къыйынлары, жюрек халаллыкълары, огъурлулукълары береди эркин солууну аслам маданият башламчылыкълагъа.

Аладан бири биз барыбыз да иги таныгъан, билген огъурлу къарындашыбыз Кайталаны Мухамедни жашы Исмайылды. Перестройканы къыйын жылларында кёп бирси жамауат-политика жаны бла ишлегенлеча, ол таулуланы тёрели тин байлыкъларын жангыртыргъа кереклисин жаланда сёзле бла айтып къоймагъанлай, аланы сакълаугъа бла айнытыугъа керти, сезимли, къыйматлы юлюшюн къошханды. Искусствовед Аппайланы Жаухар да «Аны жашаууну иши» деген материалында аны юсюнден хапарлайды.

Хар тарых кезиу маданият жашауда алчыланы тизгинлерине кесини инсанларын чыгъарады. Перестройканы жылларында республиканы жамауат-политика жашауунда Кайталаны Исмайыл да энчи ызны сайлагъанды.

Ол Къабарты-Малкъарда Думала элде 1942 жылда туугъанды, малкъар халкъ бла бирге сабийлей кёчгюнчюлюкню сынагъанды. Аны эсгериулерине кёре, ол тыш жерде кесин бир заманда да тыш адамыча сезмегенди, аны ючюн бюгюнлюкде да Къазахстанны бла Къыргъызны ёз халкъларына ыразы болгъанын букъдурмайды. Орта Азияда окъуна Кайта улу биринчи жетишимлерине жеталгъанды. Ол анда Къыргъызны товароведение институтун тауусуп, Къыргъыз ССР-ни Сатыу-алыу-промышленный палатасында тамата экспертни даражалы къуллугъуна салыннганды, анда аны ишине бийик багъа бергендиле эмда малкъарлыла Ата журтларына къайтхан заманларында тыяргъа окъуна кюрешгендиле. Аны ючюн къайтханды ол ата журтуна кеч жыллада, жаланда 1984 жылда.

Жангы кезиуле энчи бизнесни ачаргъа боллугъуна ышаныу бере эдиле. Исмайыл Мухамедович да ёз жеринде аны этерге тынчыракъ боллугъуна ийнаннганды. Ол къыралны правительствосу кооперацияны юсюнден законну хазырлагъанын эшитгенлей, алгъадан окъуна энди къураллыкъ фирмасыны уставын жарашдыргъанды, ишини планыны юсюнден да шарт оюмлагъанды. Законну къабыл кёрюлген кюнюнде – 1987 жылда 1 апрельде – Кайта улу кесини ишин официал халда регистрациясын ётдюргенди. Къудуретден анга бизнес бла байламлы фахму берилген эди да, аны ишлери терк окъуна тийишли халда барып башлагъандыла.

Исмайылны къураучу хунерин да энчи белгилерчады, ол аламат тамата болгъанды. Аны тёгерегине кесича сагъыш этген тенглери жыйылгъандыла, ала да, таматаларыча, ишлеринде уллу жууаплылыкъны сезген адамла болгъандыла. Алай бла бизнеслери айныуну, ёсюуню жолуна сюелгенди. Фахмулу тамата ишчилерине сакъ кёзден къарагъанды: заманнга кёре иги иш хакъ тёлегенди, аны тыйгъычсыз да бергенди.

Аны малкъар халкъны демография бла байламлы болуму уа бек жарсытханды, нек дегенде кёчгюнчюлюкде кёп адамларыбыз дуниядан кетген эдиле да, ол жаны бла болумну жангыдан игилендирирге керек эди. Аны себепли ол тиширыулагъа сабийлери акъылбалыкъ болгъунчу пособияла тёлегенди, студентлеге болушханды, аны къолунда ишлегенлени урунуу болумларына къайгъыргъанды. Ишчилери да аны ючюн анга ыразы эдиле да, аны себепли низамны юсюнден айтыр кереклиси окъуна болмагъанды: аланы хар бири да борчларын бет жарыкълы толтургъандыла. Бир сёз бла айтханда, Кайта улу кючлю, иш кёллю коллектив къураялгъанды.

Ол кезиуледе Исмайыл толусунлай бизнесине эсин буруп, малкъар маданиятны жарсыуларына алыкъа алай бек тюшюналмагъан эди. Таулуланы чыгъармачылыкъ интеллигенциясы уа халкъ тепсеулени ансамблин къурауну юсюнден сагъышлада эди, алай ахча болмаса, ол жарсыуну тамамларгъа онг болмагъанын ангылай эди. Спонсор излей, аланы сайлаулары Кайталаны Исмайылгъа тюшеди, нек дегенде адамла аны халал жюрегини, малкъар маданиятха болушургъа угъай демегенини юсюнден эшитип тура эдиле.

Кайта улуну эсгериулерине кёре, 1987 жылда 28 августда аны юйюне жазыучу Теппеланы Алим, хореограф Къудайланы Мухтар эмда суратчы Занкишиланы Ибрагим келедиле, малкъар халкъ тепсеулени ансамблин къураргъа ырысхы жаны бла болушлукъ излеп.

«Шимал Кавказны битеу халкъларыны халкъ тепсеулерини ансамбльлери барды, жаланда таулулада ол жокъду, - деген эди Къудайланы Мухтар. – Ышанабыз ол жаны бла ишибизде ырысхы болушлукъ этерсе деп».

Исмайыл халкъыны патриоту болгъаны себепли угъай демегенди, экили да болмагъанды. Кертиди, чурумла чыгъарыргъа кюрешгенле да табылгъандыла, аны ючюн а итиниулюк, жигитлик, тирилик, алгъа барыргъа базыннган хунерле изленнгендиле, ишни эбине жетдирир ючюн. Сёзсюз, анга билекликни аныча сагъыш этгенле, оюмлагъанла тапдыргъандыла, башламчылыкъларына болушхандыла.

Кайта улу ырысхы-харакетни сюргенледен болмагъанды бир заманда да, ол тин къолайлыкъны хайырланыргъа излеген къауумладанды. Аны себепли сейир тюйюл эди малкъар тепсеулени халкъ ансамблин къурауда болушлукъ излегенлеге эс тапдырыргъа хазыр болуп тургъаны да. Къалай-алай болса да, аны халкъыны аллында жетишимлерин энчи белгилемей къояргъа жарамаз, нек дегенде аны ахча болушлугъу бомаса, баям, «Балкария» фольклор-этнография халкъ ансамбль дуния жарыгъын кёрлюк болмаз эди. Ол ансамбль а артда миллет хореографияны андан ары айныууна тынгылы мурдор салгъанды.

Кайталаны Исмайыл «Балкарияны» къураугъа тири къатышханды, профессионал тепсеучюлени хазырлаугъа, коллективни бирлешиуюне да. Ол ансамбль тийишли халда ишлерча ырахат болумла да къураялгъанды. Кесини жашау кёз къарамын Исмайыл быллай сёзле бла туура этеди: «Бир адамгъа игилик этген – ол бек къууанчлыды, сау халкъгъа ахшылыкъ этген а уллу сууапды», - деп.

Тамата андан себеплик излегенлени ышаныуларын алдамагъанды, ансамбльни ырысхы жаны бла жарсыуларын барын да кесини къараууна алып. Реквизитлени, башха кереклени сатып алыу, костюмлени, декорацияланы эм башха затланы хазырлау, андан сора да, ырысхы жаны бла кёп башха жумушла аны боюнунда болгъандыла. Репетиция зал бла сорууну да ол кеси тамамлагъанды, «Терек» санаторийни тамата врачы Ботталаны Валерий бла келишим этип.

«Балкарияны» артистлери бла ишлерча миллет хореографияны жулдузу, фахмулу балетмейстер Улбашланы Мутай чакъырылгъанды, директорну къуллугъуна уа сынамлы башчы, «Кабардинка» ансамбльни алгъыннгы таматасы Евгений Аронов салыннганды. Ансамбльде ол кезиуге тепсеучюлени 22 парасы, директор, балетмейстер, художестволу башчы, битеу да бирге 53 адам уруннгандыла, 11 инсан жюрюген студия ишин бардыргъанды. Битеу да бирге айтханда, «Балкария» ансамбльни къурау жаны бла малкъар халкъны жарыкъ муратын жашаугъа кийирир ючюн эки жыл кетгенди.

Исмайыл Мухамедович Къудайланы Мухтарны тирилигини, тынгысыз жюреклилигини хайырындан жаратылгъан чыгъармачылыкъ коллектив къысха заманны ичинде малкъар халкъны къауум жарсыуларын тамамлаялгъанына бек ёхтемленнгенди. Къуралып эки жылдан сора «Балкария» Тюркде тюрк тилли халкъланы халкъла аралы фестивалында дипломгъа тийишли болгъанды, Сухумиде Кавказны тау халкъларыны биринчи фестивалында лауреат болгъанды, баш саугъа «Алтын такъыяны» алып. Ол барысы да малкъар искусствону айныууна угъай, саулай Къабарты-Малкъарны маданиятыны ёсюуюне кесини уллу юлюшюн къошханды.

Кайта улуну жетишимли ишлеген производствосуну – «Алтын къол» фирманы ансамбльни жалчытыу жаны бла битеу къоранчланы жабып турургъа къарыуундан келгенди. Ол заманда кооперативде 600 адам эсепде болгъанды.  Аны бла да чекленмегенлей, аны фирмасында ишлерге сюйгенледен уллу тизме да къуралгъанды, нек дегенде ол адамланы тохташыулу иги да бийик айлыкъ бла жалчытханды, ишчилени стажлары да баргъанды.

Ол кезиуге «Алтын къол» фирма чыгъаргъан затланы алыргъа кёпле сюйгендиле, жаланда бизни къыралда угъай, андан тышында да. Кайта улуну бизнесни кенгертиу жаны бла кёп оюмлары, сагъышлары, башаламчылыкълары болгъанды, алай бирде тышындан чырмаула этилгенлери ючюн, ала толтурулмагъандыла. «Балкария» ансамбльни къурау жаны бла къаллай бир къыйын болумлагъа тюберге тюшгенин а ол «В каких муках рождался ансамбль «Балкария» деген китабында жазгъанды.

Къалай-алай болса да, битеу къыйын болумлагъа да къарамагъанлай, Кайталаны Исмайыл жашаууну эм магъаналы ишлеринден бирин – тепсеу ансамбльни, бусагъатда дуния маданият кенгликде кесини даражалы жерин алгъан «Балкария» фольклор-этнография къырал тепсеу ансамбльни, къурауну тийишлисича, бюгюн биз барыбыз да, саулай малкъар халкъ, ёхтемленип турурурча тамамлаялгъанды.