Алимни аты ёлюмсюз болур ючюн

Бизни миллет кесини тарыхын, адет-тёрелерин, ниет хазнасын ёмюрлени теренинден багъалай келгенди. Жазмабыз болмагъанда, аууздан ауузгъа, тёлюден тёлюге ётдюрюп кёп таурухла, жигитлик жырла, нарт сёзле, элберле бизни ёмюрге дери сакъланнгандыла. Тарыхыбызны эм аны айныууна къыйын салгъанланы юслеринден кесини кёз къарамы бла бизни штатда болмагъан корреспондентибиз Мызыланы Мажир шагъырей этеди.

Жети атагъа дери санагъан - ол да тёре болгъанды бизни миллетге. Жарсыугъа, шёндю кёбюсюнде юч-тёрт атадан ары билмегенле аслам окъуна болурла деригим келеди. Миллетибизни тарыхын, ата-бабаларыбызны жашау турмушларын, жигитликлерин билирге, илму бла кюрешген тарыхчыларыбыз кёп болургъа керекди. Малкъар миллетде аллай тарыхчыларыбыз, насыпха, болгъандыла.

Сюргюнден къайтхан тёлю не жаны бла да билимли болургъа итиннгенди. Аланы араларында Мызыланы Муссаны жашы Исмайылны энчи белгилерге тийишли кёреме. Белгили тарыхчыбызны жашауу тынчлыкълы болмагъанды. Анга юч жыллыгъында миллети бла бирге кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъын сынаргъа тюшгенди. Юйюр, экиге бёлюнюп, Къазахстанны тюрлю-тюрлю жерлерине юлешинеди. Исмайылгъа беш жыл болгъанда,  анасы ёледи, жарым жылдан атасы да ауушады. Исмайыл бла эгечи Суратны ёксюзле юйюне бередиле. Бир ауукъ заман кетеди. Урушдан келген тамата къарындашы Ахмадия Исмайылны бла Суратны ёксюзле юйюнден алады. Ахмадия жашчыкъны кесинде къояды, Суратны уа юйюрю болгъан тамата эгечине береди.

Исмайыл чыныгъады ол къыйын заманлада, ишин тынгылы этерге, ахырына жетдирирге юйренеди. Хар затны билирге сюйген жашчыкъ окъургъа бир талай километр узакълыкъгъа жюрюгенди. Бютюнда аны тарыхха сейири уллу болгъанды. Таулулагъа туугъан жерлерине келирге эркинлик берилгенде, Исмайыл юйюрюнден алгъа къайтады Ата журтубузгъа. Атасыны юйюн да жангыдан ишлей, окъууун Тёбен Чегемни орта школунда бардыра, 10-чу классны анда бошайды. Ызы бла Къабарты-Малкъар къырал университетни тарых факультетине киреди. Ол аны эрттеден мураты эди.

Археологиягъа бютюнда уллу магъана бергенди Мызы улу. Бурун заманны жашырынлары аны хар заманда да аны сейирин къозгъагъанлай тургъандыла. Студент заманында окъуна археология экспедициялагъа къатышханды. Биринчи экспедициягъа уа Джулатха баргъанды.    Университетни биринчи курсунда ол Галина Шкаровская бла танышады. Артда ол аны юй бийчеси, ышаннгылы жашау нёгери да болады. 1963 жылда университетни бошагъанлай, Исмайыл Муссаевич Тёбен Чегемни школуна завуч болуп келеди. Анда бир жыл ишлеп, ол Москва шахаргъа кетеди. Анда Совет Союзну илмула академиясыны археология институтуну аспирантурасына киреди. Аны илму башчысы белгили археолог, тарых илмуланы доктору, профессор Е.И. Крупнов болады. Ала шуёхла боладыла, байламлыкъ жюрютгенлей турадыла. 1967 жылда СССР-ни Илмула Академиясыны Археология Институтунда Исмайыл «Орта ёмюрледе Малкъарны бла Къарачайны культура хазналары» (ХII-ХVII) деген кандидат диссертациясын къоруулайды. Аны оппонентлери тарых илмуланы доктору Л.И. Лавров, тарых илмуланы кандидаты В.И. Марковин боладыла. Ол аны тынгылы къоруулайды. Кандидат диссертациясын къоруулагъандан сора, андан Москвада Археология институтунда къалырын тилейдиле. Алай ол, унамай, кесини туугъан жеринде ишлерге сюйгенди. Малкъар халкъны тарыхыны белгисиз бетлерин ачыкъларгъа эди Исмайылны мураты.

Артха Къабарты-Малкъаргъа къайтханлай, Илму-излем институтунда ишлеп башлайды. 1976 жылда апрель айында анга «тамата илму ишчи» деген илму ат бериледи. Республикада биринчи археолог болгъанына да къарамай, ол археология секторгъа таматалыкъ этерге унамайды. Он жылны ичинде Мызы улу Кавказны археологиясыны юсюнден кёп тюрлю статьяла басмалагъанды: «Малкъарны бла Къарачайны орта ёмюрледе къалалары эм кешенелери» (Нальчик 1970); «Археология къазыула» (1972 ж.), «Турист жолла бла ёмюрлени теренине» (Нальчик 1976). 1977 жылда уа Исмайыл Муссаевични «Тарых эм маданият эсгертмелени Битеусоюз биригиую» организацияны Къабарты-Малкъарда бёлюмюне таматагъа саладыла. Дагъыда ол КъМКъУ-да битеудуния тарыхындан да окъутханды.

Онючюнчю июньда 1978 жылда Исмайылны жашауун тамыры бла тюрлендирген иш болгъанды. Ишини юсю бла археология къазыула бола тургъан жерге бара, автомобиль авариягъа тюшеди. Аркъа сюегине чып тюшюрюп, инвалид креслогъа тюшеди. Къолунда уа акъылбалыкъ болмагъан тёрт сабийи. Къадар сынау бергенде, ол къолларын бошлап къоймагъанды, кюч тапханды ишин андан ары бардырыргъа. Анга себеплиг а юйюрю, юй бийчеси болгъандыла. Галина анга билеклик, нёгерлик да этгенди, сабийлери кюч-къарыу бергендиле.

1979 жылда Къабарты-Малкъар къырал университетини  битеудуния тарыхыны кафедрасында ишин андан ары бардырады. Аланы юйлеринде дайымда студентле болгъанлай тургъандыла. Алим аланы курсовой, диплом ишлерине башчылыкъ этгенди. Аны юйюнде къонакъда Шимал Кавказны, тюрк миллетлени тарыхларын билирге сюйген кёп адам болгъандыла. Ол заманлада башлайды ол бютюнда терен тинтип къарачай-малкъар миллетни этногенезин, къалай къуралгъанын да. Ол кесини ишлеринде кёп жыйышдырылгъан археология материаллагъа таяннганды, этнография бла лингвистикада болгъан затланы тенглешдире, анализ эте, буруннгу эм орта ёмюрлени авторлары айтханларын хайырланнганды. Ол жыллада аны «Шаги к истокам этнической истории Центрального Кавказа» (Нальчик, 1986); «История рядом» (Нальчик, 1990); «Очерки истории и культуры Балкарии и Карачая в XIII-XVIII вв.» (Нальчик, 1991); «О происхождении тюркских народов (соавтор  К.Т. Лайпанов.Черкесск, 1993); «История и культура карачаево-балкарского народа»(соавтор М.Ч. Джуртубаев. Нальчик, 1994); «Народы Кабарды и Балкарии в XIII-XVII вв.» (Нальчик, 1995); «Балкария и Карачай с древнейших времён до походов Тимура» (Нальчик, 1996) деген монографиялары басмадан чыкъгъандыла. Аллай магъаналы ишле эсленмей да къалмагъандыла. 1986 жылда 10 ноябрьде СССР-ни илмула академиясыны востоковедение битеусоюз ассоциациясыны керти членине аладыла. 1988 жылда 28 августда СССР-ни илмула академиясыны география обществосуну керти члени болады. Зарчы адамланы хаталарындан, хазыр доктор диссертациясын къорууламай къойгъанды. Диссертациясыны темасы «Важнейшие этногенетические аспекты истории и традиционной культуры балкарцев и карачаевцев ХХIII-XVIII вв.» деп эди. Ол адамланы тил этип «къагъыт» ийгенлери, «шовинист», «пантюркист» деп кир жагъаргъа кюрешгенлери ачыу тийип: «Мен къуллукъ ючюн, сыйлы атла ючюн ишлемейме, халкъыма ансыз да жарарыкъма», - деп къояды.

Исмайылны эки жашы бла эки къызы барды. Ала бары да юйюрле къурагъандыла, бийик билим да алгъандыла, бирер жерде ишлейдиле. Тамата къызы Ирина атасыны жолу бла барып, тарыхчы болгъанды, атасыны ишин андан ары бардырады. Юй бийчеси Галина таулу миллетни, келген тукъумун сюйген адамды.

Биз Исмайылны этген ишини магъанасын унутмай, илму ишлерине таяна, миллетибизни тарыхын андан ары айнытыргъа, жаш тёлюге тарыхыбызны билдирирге, тарых бла кюрешген жаш алимлерибиз болурча этерге керекбиз. Алимни аты ёлюмсюз болургъа керекди. Мени оюмума кёре, аны аты Нальчикни орамларындан бирине аталса тийишлиди. Дагъыда илмугъа берилген жаш адамлагъа Мызы улуну премиясы тохташдырылса да боллукъ эди.

Анга бу кюнледе 83 жыл толлукъ эди.

Поделиться: