Кёплени сейирге къалдыргъан таула

Быллымда жашагъан Беккиланы Омар редакция бла дайым байламлыкъ  жюрютеди. Бюгюн аны кёп болмай битеу дунияда Тауланы кюню белгиленнгени бла байламлы, ол темагъа жораланнган материалын басмалайбыз.

Таула бла байламлы проблеманы юсюнден биринчи кере 2002 жылда Бирлешген Миллетлени Организациясыны (ООН) хауаны тюрленнгенине эм табийгъат салгъан хата-палахлагъа жораланнган конференциясында кётюргендиле. Ол кюнню дунияда белгилерге оноу этилгенди. Аны мураты - адам улуну эсин тау тийреледе проблемалагъа бурургъады. Нек дегенде тюзде жашагъанланы кёбюсюню бу жерледегилени болумларындан хапарлары бек азды. Тау жерледе уа бюгюнлюкде бир миллиарддан аслам адам жашайды.

Дунияда таула болмагъан бир жер жокъду, ала жерни жыйырма беш процентин аладыла. Кёбюсюнде, жюзден башлап, мингле бла километрлеге тизгин болуп созуладыла.

Кавказ тауланы юсюнден айтханда, ала алыкъынчы жашдыла. Мында беш минг метрден аслам болгъанла кёпдюле: Минги тау, Казбек, Жангы тау, Шхара, Дых тау, Коштан тау, Мижирги эм Пушкин тау. Уллу Кавказ кёп чыранлары болгъан жерди. Бек кючлю уа - Минги тау тийреси. Мында жыйырма бла юч чыран барды. Ала Элбрусну тёгерегин къуршалап турадыла: Уллу эм Гитче Азау, Гара Башы, Терс-Къол, Ирик, Кюкюртлю, Микел чыран эм башхала.

Дагъыда Баш Кавказ тау тизгинде онбеш километрге созулгъан Бызынгы къабыргъа да барды. Аны бузуну къалынлыгъы 150-180 метрге жетеди. Шимал жанында къуру кеслери айрыкамлача сюелип тургъан Бештау бла Машук вулканны магмасындан къуралгъанладыла. Чегем бла Гескенти суула айырылгъан жерде, Огъары Чегемде, лавадан къуралгъан аллай тау барды.

Таула табийгъатны ариу жерлеринден бирлеридиле. Бу тийреледе жашагъанла, солугъанла да кёпдюле. Алада суу, жерден чыкъгъан магъадан, энергия, аш, дарманнга жарагъан битимле, суула эм башха кёп затла бардыла.

Дунияны башында битеу уллу черекле тауладан башланадыла. Аланы тамашагъа къалдыргъан сыфатларын кёрген, дагъыда сюйюп къайтады. Къабарты- Малкъаргъа да солургъа келгенле кёпден-кёп бола барадыла. Элбрусну жокълагъан туристле былай хапар айтадыла: «Биз кёп жерледе, къыраллада болгъанбыз, алай сизни тауларыгъыз аланы барын да унутдурадыла».

Арт жыллада белгиленнгенича, таулада буз чыранла къыстау эрип башлагъандыла, тенгизлени да башларында да температура кётюрюлгенди. Ол а, тылпыуну кёбейтеди эм кёкде кёп булут жыйылады. Аны ючюн арт жыллада тохтамай жауунла жаууп турадыла, черекле тышына чыгъып, адамланы къыйнайдыла.

Алимле айтханнга кёре, жер башында мындан жылыракъ болса, битимле эм жаныуарла да иги кесекге азайырыкъдыла. Аны себепли бюгюнлюкде таулада заповедникле, заказникле, миллет паркла ишлейдиле. Аланы сакълар ючюн, битимлеге бла жаныуарлагъа адам улу болушургъа керекди.

Битеу дунияда ЮНЕСКО-ну билдиргенине кёре, Минги эм Фудзи таулагъа барындан да кёп адам келеди. Аладан сора кёп кир-кипчик къалады. Ма ол себепден биз барыбыз да экологияны къайгъысын кёрюрге керекбиз. Хар жылдан, онбиринчи декабрьде, дунияда Тауланы кюнюне жоралап, кёп ишле тамамланадыла.

Болсада адамны табийгъатны сюерге гитчелигинден юйретирге тийишлиди. Аны себепли бу байрамны чеклеринде Быллым элни орта школунда да географиядан ачыкъ дерсле бардырыладыла. Сабийлеге тауланы, белгили альпинистлени юсюнден хапарлайдыла. Тауланы кюню битеу жер башында жашагъанланы байрамыды. Ол бизге табийгъатха аяулу кёзден къараргъа, аны аяргъа керек болгъаныбызны эсгертеди.