«Бу жашауда жазыучу хар затны билирге, кеси кёзю бла кёрюрге тийишлиди, ол болумланы ичинде бишерге да»

Шауаланы Хасан бюгюннгю адабиятда бек фахмулу, айтхылы, энчи кёз къарамы, энчи жашау сынауу болгъан,  энчи хатлы прозачыларыбызданды. Окъуучула  Шауа улуну бек сюедиле, аны къаламындан чыкъгъан затланы излейдиле, окъуйдула, кесин да,  бизни Хасан деп, ийнакълап, ариу кёредиле. Алай болмай да амалы жокъду. Нек дегенде аны чыгъармалары  мен таулума деген инсаннга бек жууукъдула, аланы темалары уа сау Малкъарны, аны тарыхын, маданиятын, тамблагъы кюнюн толу ачыкълайдыла. 

Студент заманларымдан бери сюйюп къойгъанма аны «Ыйыкъны ахыр кюню», «Сау адамны сын ташы», «Тузакъ» повестьлерин, «Къара эмина», «Бир жашауну минг бети», «Ит жыйын» деген эм башха романларын.   Былада кётюрюлген темала, аланы бюгюннгю кюннге толу келишгенлери, авторну тилини байлыгъы, сёзсюз, окъуучуну кесине илешдирмей къоймайдыла. Ол чыгъармаланы башы, ёзеги уа жашау кесиди, аны тюрсюнлери,  ныхытлы жоллары,  философия соруулары.

Биз бюгюн Хасан бла бла жашауну, къадарны, чыгъармачылыкъны юсюнден ушакъ бардыргъанбыз. 

-Хасан, сен кесинги юсюнгден мен жарыкъ адамма жашауда, чамны, лакъырданы отун ышыргъан, дейсе. Чыгъармаларынгда уа ол зат хазна эсленмейди. Некди ол алай? 

- Кертиди, сахна оюнну, кинофильмлени, жырланы, китапланы  да не къадар мудахларын сюеме. Аны себеби сабийлигим бек бушуулу болгъанда болур, ол зат мени кёп сагъыш этдиреди.  

Жазыучу кесини юсюнден айтмай мадары жокъду. Мени ангылауумдан, суратлау чыгъарманы баш жигитлеринден бириди китапны автору. Кёчгюнчюлюкню къыйынлыкъларын кеси кёзюм бла кёргенме. Анама 29 жыл толгъанда, къолумда ауушханды, манга уа  ол заманда жаланда 7-8 жыл  толгъан  эди.  Кёп къыйнлыкъла болгъандыла къадарымда, аны сылтауундан хар чыгъармамда ол сезилмей къалмайды. 

- Окъуучу жазгъан затларынгы сансыз этип къойса, сен насыпсызса  дегенсе китапларынгы биринде.

- Жазыучугъа халкъ окъуп бичген багъадан уллу саугъа керек тюйюлдю.  Майдалла, саугъала, сыйлы атла беригиз деп чабып айланнганла бардыла. Мен аланы насыпсыз адамлагъа санайма. Халкъ сени бир жангыз китабынгы окъумагъан эсе, сени юсюнгден жазып, басмагъа материал келтирмей эсе, телефон бла сёлешип,  санга махтау бермей эсе, ол къырал саугъа неди?!   Нек тынгылап тураса, санга саугъа керек тюйюлмюдю, тийишли тюйюлмюсе деп  айтханла тюбеучюдюле. Керек тюйюлдю. Бек ахшы саугъа окъуучу китапларынгы излесе болады. 

Махтанып айтхан сунма, сёз ючюн, «Ыйыкъны ахыр кюню» деген повестьни бюгюнлюкде да окъургъа сюйгенле кёпдюле. Владимир Дагуров кёчюрюп юч повестим - «Ыйыкъны ахыр кюню», «Жерни кёзлери», «Асият» - орус тилде да дуния жарыгъын кёргендиле. Аланы мында солургъа келип тургъан бир чеченли окъугъанды. Къайтханында уа, ата журтунда аланы хапарларын айтханды, чеченлиле уа келип битеу китапланы жыйып кетгендиле. Артда кесим Орта Азиягъа тебирегенимде, биргеме элтирге ол чыгъармаланы тапмай къалгъанма.  

- Миллет газетни редакциясында отуз жети жыл ишлегенсе. Ол жыллада кёп ахшы адамлагъа жолукъгъанма деучюсе. Аланы юслеринден да айтсанг эди бизге.

- Владимир Маяковскийге жаш жазыучула  болушлукъ излей келгенлеринде, ол алагъа барып газетде ишлегиз, андан уллу устаз тапмазсыз, дегенди. Белгили поэт жалгъан сёз айтмагъанды. Дуниягъа кёзюмю ачхан, менме деген тынгылы адамла бла шагъырей этген, литература чыгъармаларыма мурдор салгъан да газет болгъанды. «Коммунизмге жол» (бусагъатда «Заман») газетни редакциясында бир да болмагъанча иги адамла бла ишлегенме. Сёз ючюн,  Ностуланы Магомет, Кациланы Хабу, Шауаланы Миналдан, Батчаланы Шахидат, Батчаланы Думасар, Мирзоланы Алий, Отарланы Исмайыл, Зокаланы Зейтун, къайсы бирин айтайым… 

Битеу  очерклерими, суратлау чыгъармаларымы жигитлери да газетни хайырындан келгендиле.  Республикада мен бармагъан, жетмеген жер къалмагъанды. Кёп жылланы культура бёлюмге таматалыкъ этгеним себепли жазыучула, поэтле бла тюбешип, аланы чыгъармаларын окъуп, ала бла тюбешиуле къурап тургъанбыз. Чыгъармачылыкъ иш бла кюрешгеннге уа, айтханымча, газетден уллу школ  жокъду. 

- «Артда кюе-бише айланмаз ючюн  бюгюн жашауунга сакъ болургъа керексе»  дегенча сёзлени окъуйбуз сени «Жазыучуну китабы» атлы повестингде. Бу жорукъгъа кёре жашагъан, баям, къыйын болур?

- Таза, ариу ниетли адам болургъа керекди деген магъанада айтылгъан сёзледиле ала. Эрттенликде тангнга чыкъдынг эсе, къайсы жыл санда эсенг да, кесинге бир соруу берирге керексе: мен дуниягъа нек жаратылгъанма деп. Ол соруу ёмюрден ахыргъа дери биргенге жашаргъа тийишлиди. Ол  сени тизгинли этмегенлей мадары жокъду, ишингде, жашауунгда, адамлагъа кёз къарамынгда да ол бек къаты тутарыкъды.

- Бусагъатда малкъар прозаны болуму къалайды?

- Жаш адамларыбызда бу жаны бла алгъынча кёл салгъанла хазна жокъдула. Сора жазгъанла чыкъсала да, бир кесекден, ол ишлерин бардырмай, жарты жолда къоюп къоядыла. Тейри бу уа жарар деп тургъанларыбыз окъуна, бир талай замандан кетип къаладыла. Керти былай къолгъа алып, проза сёз жазгъанлагъа бусагъатда тюбемейме. Жарсырча уллу сылтаула чыгъыпдыла.

- Кесаматха, цензурагъа кёз къарамынг. Ала бусагъатда бармыдыла, керекмидиле?

- Бусагъатда ала да хазна жокъдула.  «Айраннга суу къош, телиге жол бош» дегенлей бир кесек тизгин жыйылгъанлыкъгъа, хатасы боллукъ болмаз эди дейме. Хау, литература эркин солургъа, жазыучу эркин сёз айтыргъа керекди. Анга сёз да жокъду. Алай къайсы заманлада да айтырыгъынгы-къайтырыгъынгы билирге керек тюйлмюдю?  

Бусагъатда не айтсакъ да, эркинбиз дегенликге, биреуню намысы бла ойнаргъа, биреуню тукъумун, ишин, юйюрюн хыликкя этерге жарамайды. Жазгъан затларында да автор ол затланы эсде тутаргъа борчлуду, аны унутургъа ахырысы бла да керек тюйюлдю.

- Чынтты жазыучуну ышанлары къаллайдыла, сен  акъыл этгеннге кёре?

- Бек алгъа аны адамлыкъ ышанлары болургъа керекди. Бизни республикабыз гитчеди да, жазыучусун танымагъан жокъду. Окъуучунга уа намысынг, адебинг бла тюберге борчлуса, сыйынгы бийикде тута билгенинги кёргюзтюрге да. Ол заманда чыгъармаларынгы да сюйюп окъурукъдула, юлгю алыргъа да излерикдиле. 

Андан сора да, ахшылыгъынгы ишинг бла кёргюзте билирге керексе.  Ёмюрлюк къыйматла… Кёп зат, бек кёп зат… айтама да, суратлау чыгъарманы иеси бек иги, бек сабыр, бек оюмлу, тюз акъыллы адам болургъа тийишлиди. Ол затланы эсинде тутаргъа керекди чыгъармачылыкъ бла кюрешген адам.

- Хасан, чыгъармаларынгы жигитлерини Аллахха ийнанып, аны бла ушакъ этген къылыкълары барды. Сени кесинги аллай онгунг болса, не затны юсюнден сёлеширик эдинг аны бла?

-  Аллах бла ушакъ этерик болсам, бек алгъа дунияда тюзлюк жерин тапсын деп тилерик эдим. Не ары - бери да эт, бизни жашауубузда, бусагъатдача, къатышлыкъ болмагъанды бир заманда да, иш жокъ, бир жерге илиннген адам да къуллукъгъа кесини жууукъ-ахлусун тартхан болмаса, бирсилеге эс тапдыргъан къылыкъ жокъ. Къайдады тюзлюк?! Аны сорлукъ эдим.

- Жазыучу политикадан кенгдеми болургъа керекди?

- Жазыучу политикадан кенгде болургъа кереклиси жокъду. Политика деген ол къыралны, миллетни къадарыды, ол да кесича бир искусстводу.  Жазыучуланы кёплери къырал къуллукълада ишлегендиле эм ишлейдиле. Сёз ючюн, Чингиз Айтматов политиканы бек теренине кирип айланнганды. Аны ючюн ол зат аны жазыу ишине хата этмегенди, хайыр болмаса. 

Жашауну хар жанын билсенг, жангы сыфатла тууадыла. Фёдор Достоевскийни «Репортаж из мёртвого дома» деген бир романын окъугъанма. Мен Фёдор Михайловични тутмакъда тургъанды деп билмейме, алай  анда болумланы кеси сынамаса эди, ол затны алай толу ачыкъламялмаз эди деп акъылым алайды.  Аны айтханым, бу жашауда жазыучу хар нени да да билирге, кеси кёзю бла кёрюрге керекди, аны ичинде бишерге.

- Кесини тилине уллу кёллюлюк этген халкъыны тарыхына, аны бюгюннгю эм тамблагъы кюнюне сансызлыгъын кёргюзтеди, дегенди Константин Паустовский. Бусагъатда биз аллай сансызлыкъгъа тюбеп тура болурбуз дейме?

- Ол къуру таулуланы угъай, биз деген татарны, башкирни, чеченни да бек уллу жарсыууду. Татарстанда, Башкъортостанда бусагъатда бу жаны бла проблеманы кётюргенлей, уллу эс бургъанлай турадыла.

Бизни къыралда аллай политика барды: сабийинг тёртюнчю классха дери  ёз тилин окъуругъун сюе эсенг, заявление жазып берирге керексе, андан ары уа акъылбалыкъ бола келген ол жаны бла кеси кесине оноу этерге тийишлиди. Ол а алайсыз да кырты болуп тургъан тилни арталлыда къысадан къыса барады. Бир кезиуде миллет республикада сабийле школда жаланда орусча сёлеширге керекдиле деген политиканы бардыргъандыла. Аны эсеплери шёндю да эсленнгенлей турады. 

Жазыучула бла тюбешиуле унутулгъандыла, миллет газетни, журналны излемейдиле адамла. Сора тилни къайдан билликдиле гитчеле да. Миллет сезимибизни тиргизмесек, юйде малкъарча сёлешмесек, тамблагъы кюнюбюзде бу жаны бла махтанырча болаллыкъ тюйюлбюз. 

- Чыгъармачылыкъ ишинги айтханда, бусагъатда не бла кюрешесе?

- Белгилисича, отузунчу жылла  кёчгюнчюлюкден башха тюйюл эдиле, ол кезиу адамларыбызны чёплеп бошагъанды. Ёсе келген, кёзге кёрюннген адам болуп, жазыучуланы айтсанг окъуна, политика репрессияланы сынагъанла аслам эдиле. Ол затланы юсюнден жазып башлагъанма. Атына «Бёрюле уясы» деп бир айтама, «Мурдарла» деп бир оюмлайма. Къалай-алай болса да, бир шошуракъ, табыракъ ат атаргъа керекди. Ол роман, повесть боллукъ эсе да билмейме. Аны бла кюрешеме бусагъатда.

Минги тауда ишни да бардырабыз. Чыгъармачылыкъгъа берилген жаш адамла азыракъдыла, аланы излейбиз. Аллайла болсала, айтып къояйым, къолубуздан келгенича болушурукъбуз, кёллендирликбиз, къарарыкъбыз.

- Сен кесинги насыплы адамгъа санаймыса?

- Бу бек къыйын сорууду.  Жашауумда не уллу къыйынлыкъ кёрген эсем да, насыпсызма деп айталлыкъ тюйюлме. Не ючюн десенг, газетде, журналда, литература ишим да мени кёп ахшы муратыма жетдиргенди. Тышындан не айта эселе да, кесим билип кишиге хата этмегенме, кишини жюрегин къыйнамагъанма, билмей этген эсем а, Аллах кечер.

- Юйюрюнгю юсюнден да айтсанг эди.

-  Сыйыгъыз тёппемде болсун, Црайланы Мустафаны къызы Роза бла юч къыз бла бир жаш ёсдюргенбиз. Ларисаны, Миналданны, Мадинаны, Кямалны да бийик билимлери барды, хар бири биришер жерде бет жарыкълы урунадыла. Туудукъла, аладан туугъанла да бардыла, ахшы ишлери, иги окъугъанлары бла бизни къууандыргъанлай турадыла.                                 

Ушакъны Жангуразланы Нажабат бардыргъанды.
Поделиться: