Тойланы миллет ыздан таймай бардырыргъа боламыды?

Бусагъатда  таулу тойланы асламысы ресторанлада, кафеледе озадыла. Анга бюсюремегенле кёпдюле. Бизни республикада билим бериу жаны бла уллу къыйыны болгъан, кёп жылланы Педагогика колледжни башчысы болуп тургъан хурметли Байчеккуланы  Нина адамны къууанчы юйюнде бардырылыргъа керекди, дейди. Сёзсюз, шахар фатарда той бардырыргъа къыйынды, алай элде ишленнген эркин шёндюгю юйледе  уа къаллай бир адам да сыйынырыкъды. 

Тойланы бусагъатдагъы халларына бюсюремегенлени айтханларын жаш тёлю эсге алады. Сёз ючюн, «Мамырлыкъ» деген жандауурлукъ фондну таматасы Ахматланы Назир  хажи  тепсеген жашла келинни баш ауун алгъан жангы адет миллет ызгъа  келишмегенин  чертгенден сора  энди тепсеген къызла тешедиле келинни  жаулукъларын. 

Дагъыда  таматала къыз бла жаш абаданланы къатында бирге олтургъанларын тюзге санамай эдиле. Ол да кетерилгенди. Жаш адамла уллуланы оюмларын эсге алгъанлары бек къууандыргъан, кёллендирген шартды. Ол бизде жамауат болгъанын кёргюзтеди.

Озгъан ёмюрледе Кавказгъа къонакъгъа келген алимле  таулуланы бла дюгерлилени  къыз къачырыулары, той этиулери бирге бек ушагъанларын чертгендиле. Алгъын эки халкъда да эри ёлген тул къатынны тышына чыгъармагъандыла, кёбюсюнде  ол ёлгенни къатын алмагъан къарындашы юйдегили болгъанды.

Ресторан тойлада да мажюсю заманладан бери къала келген тёрелерибизни бир къаууму сакъланадыла, сёз ючюн, келинни аякъ тюбюне тери атыу.

Киеуню, келинни да адамлары тойгъа  тынгылы хазырланыу таулулада миллет тёреди.Бу жумушну юсюнде бир жаны да намысларына чурум тюшерин сюймегендиле. Тойну тийишли ётдюргенлерине кёре берилгенди ол адамлагъа багъа эллилерини,  жууукъларыны да жанындан.

Былайда тукъумну намысын тюшюрюрге да боллукъду. Ол себепден адамны къууанч кюнюнде ахлула да бек болушхандыла. Аллай кезиуде санга бек жууукъ ким болгъаны да ачыкъланып къалгъанды. Андан айтхандыла « Иги жууукъ тойгъа келсе, кёз жетдирир, осал жууукъ тойгъа келсе, сёз жетдирир»  деп.

Келген къонакъла не къадар ыразы болуп кетселе, жаш юйюрню къадары анга кёре боллугъуна ийнаннгандыла. Тойгъа чакъырылмай келген айыплы ишге саналгъанды. Къууанч баргъан жерден аллай адамны къыстамагъанлыкъгъа, аны намысы уа бек тюшгенди.

Ашарыкъдан, бозадан толу хант къангада кесин тап жюрюте билиуге да уллу магъана берилгенди. Аллай жерде  ич деп, биреуню да къысаргъа жарамайды. Арт жыллада аракъы таулу тойлада къуруй, жерин бозагъа эркин эте турады. Халкъда ичгичилени саны да  азайгъанды.

Малкъарлыланы адетлери бла шагъырей болургъа тау эллеге къонакъча келген айтхылыкъ жырчы Фёдор Шаляпин Малкъарукълада баргъан тойда къызланы тепсеулерин кюмюш жаууннга ушатханды. Жангы келинни некяхдан сора жашар жерине киеу нёгерле орайда айтып кийириу бюгюнлюкде да сакъланнганды. Къуру «Келин орайданы» окъуна не багъасы барды:

Ой-й-и, келин ючюн къууаныгъыз, 
Ахшылыкъгъа ийнаныгъыз, ой-й-и!
Орайда! Ийнаныгъыз, ой-й-и!
Ой-й-и, биз чыкъгъанбыз ариу жолгъа, 
Келин ючюн жезик боза, ой-й-и!

Боза дегенлей, киеу нёгерге бу ичгиден толу аякъ бла тюбегендиле. Энди эллерибизде боза эте билгенле алай кёп къалмагъандыла. Болсада  миллет сезим ёсе баргъаны бла  жаш тиширыуланы араларында боза этерге юйреннгенле бардыла.

Келинни келтиргенден сора къайын анасы аллына чыгъып къучакълайды. Босагъадан атлагъанда уа,  анга бал къапдырадыла. Ресторан тойлада окъуна бу тёреле сакъланадыла. Келинни баш ауун алгъан адет да  алгъын заманладача келеди. Алайда болгъан сабийле жыяргъа  келинни башындан конфет, ахча къуядыла. 

«Балкария» тепсеу ансамблибиз ёхтемлигибизди, ол тыш къыраллада бизни тепсеу искусствобузну бийик даражада кёргюзтеди. Ансамбльни артистлери кружокла ачып, халкъны тепсерге юйретедиле. Аякъ бюгюуде уста жашларыбыз, къызларыбыз да бардыла. Алай, «Ёзден адетде» айтылгъаныча, алтынчы алгъышны этип бошап, къурманлыкъны келтиргинчи, таматала, бир бирге ётдюре, жыр айтхан тёре къала бара эди да, ол кемчиликни уа уста жырчыларыбыз кетере турадыла. Тойланы асламысы магнитофон бла оздурулгъан заманла болгъандыла, энди уа хар ким сахнаны усталарын чакъырадыла тойларына. «Иги шорпа - чырлы, керти къууанч – жырлы»  деп бошдан айтмагъандыла ата-бабаларыбыз, ала ангылагъандыла тойда тепсеу, жыр, къууанч да болургъа кереклисин.

Къаллай иги адетлерибиз бардыла,  къалай керек болуп турадыла тойлада тынгылы таматалыкъ эте билген абаданла, жырлагъанла, тепсегенле, ариу алгъыш эте билгенле, келинни чыгъаргъанда, орайданы айталгъанла да. Неда тойларыбызда бегеуюл, гяпчи, малкъар ауузунда геппай деп да айтадыла, ахыр кере къачан болгъанын унутхан да этгенбиз.Озгъан ёмюрню алтмышынчы - жетмишинчи жылларында тойлада болуучу бегеуюлле тарыхдамы къалып  къаллыкъдыла? Тюз алай а болмаз, ала кийиучю текеге ушагъан къапла алыкъын кёплени эслериндедиле. Кёлю ушатмагъан затны, къамичиси бла кёргюзтюп, сёзсюз ангылатхан нечик керекди бизни шёндюгю  къууанчлада. Жашау тюрленеди, алай тёреле–адетле унутулмазгъа тийишлидиле.