Ана тилибиз – байрагъыбыз

Жылдан эки кере ана тилибизде чыкъгъан жангыз газетге, эки журналыбызгъа да жазылыу барады. Эслилерибиз аны магъанасын ангылайдыла да, тилетмейдиле. Алай а, ангылап тургъанлай да, анга ууакъ сылтаула бла жаздырмай къалгъанла да аз тюйюлдюле. Газетни, журналланы ишлеринде жангылычла табаргъа излегенле, кеслерини анга сансызлыкъларын ачыкъ айтханла да тюбейдиле. Хар бир гитче, уллу да жангылычны аллында адам сюеледи, дау да анга айтылады, анга «болушханла» бир жанында къалып. Орфографияны алгъанда, бек ахыр кере чыгъып, къырал жюрютюрге эркинлик берген сёзлюкле бла ишлейбиз биз. 

Къалай-алай болса да, бюгюн кишиге дау айтыргъа деп башламагъанма сёзюмю. Былай тюбегенде, жамауатда ана тилде чыкъгъан газет, журнал керек тюйюлдю бизге дегенле бардыла деп билмейме. Да сора аны жаздырыр ючюн, кесине энчи ырысхы къураргъа итиннгенча, хар бир газетде ишлеген, шеждагъа барып, алай баш урургъа нек керекди окъуучугъа, алагъа жаздыр деп? Барысына да бирден жаздырыу минг бла эки жюз сомдан атламайды. Кертисин айтханда, ол ахчаны тюкенде къоюп чыкъсакъ, биз алгъан затыбызны ауурлугъун эслеген да этмейбиз. Былайда уа санайбыз. Эркинди ким да санаргъа, алай а ол багъаны газет белгилеген сунадыла бирле. Угъай, ол хакъны асламысыз кесини иши ючюн Россей почта тохташдырады.

Бюгюн бизни, Аллахха шукур, газет, журнал дегенча басма органларыбыз бардыла. Бусагъатда окъуучуну китапла бла къууандыргъан тёре да къала барады. Жазыучуланы асламысы аланы кеслерини хакъларына чыгъарадыла да, ала да алгъынча кенг жайылмайдыла. Къырал чыгъаргъан газетни бла журналланы къадарлары уа киши сукъланырча тюйюлдю. Нек болгъанды алай?

Ол сорууума бир таулу тишырыу былай айтады: «Къабартылыланы асыры кёп чыгъарасыз газетде. Ма къоншум, къабартылы тиширыу, кеси окъуна сейир этеди анга, бизни газетде сизни юсюгюзден хазна айтылмайды деп». Да, Аллахны тюз къулу, газет Правительствону болса, республикада бола тургъан ишлени юслеринден айтханда, ол-бу министерствону, министрни, башха таматаны да айтмай къалай къаллыкъса? 

«Заманым къайда?, – дейди базарда сюелген тиширыу, къолунда къалам бла кроссворд газетни тутуп. – Алай арып барама юйге, тюз жетгенимлей, бир зат къабып, аууп къалама. Кертисин айтханда, ана тилде сёлешген да жокъду бизде. Келин алай, туудукъла бютюнда. Сора неге керекди ана тилде газет, журнал да? Орус тилде уа, не багъа болса да, алабыз китапчыкъла».
Ол аны алай бош, сёз орунуна айтады. Алай а аллай шартха сансыз болуудан башланады, баям, тилге, ана тилде басма сёзге да учуз кёз бла къарау. 

Халкъны, миллетни аллында хар бирибизни да борчубуз болгъанын унутханбыз. Ол борчну бизге киши салмагъанды, алай а ол, сёзсюз, тёлюден-тёлюге ёте келеди. Ол бизге ата-бабаларыбыз сакълагъан тилни тас этерге бармыды эркинлигибиз? Онтёртюнчю ёмюрде Тамирланны аскерлери халкъыбызны къыргъанда, андан сау чыкъгъанла сакълагъандыла аны. Онжетинчи ёмюрню ахырында кирген ёлетни заманында тёгерекге къачхан, бюгюн а биз Гюржюденбиз, биз Дюгерденбиз деп, жангылыч оюм этген жерлешлерибизни ата-бабалары, ол жерледе иги кесекни жашап, анда да сакълагъандыла ана тилибизни. 1944 жылда мамыр таулу эллерибиз чачылып, адам барын элтип Орта Азиягъа бла Къазахстаннга тёкгенде да, тас этмегенди ана тилин халкъыбыз. Сора бармыды бизни, быллай мамыр заманда жашагъан тёлюлени, аны тас этерге эркинлигибиз? 
Хау, ана тилден ёнгелесек, сора не тюрлю таулулабыз биз? Тюрсюнюбюз, къылыгъыбыз, кийимибиз да, дуния жюрютгенича, бирге ушап къалгъанды. Тилибиз бла адет-тёребиздиле, бизни энчи шартларыбыздыла. Аланы тас этсек, сора кимбиз биз? 

Сабийлерин ана тилден къуру этгенле ангыламайдыла аланы къалай жарлы этгенлерин. Адамгъа дуния ырысхыдан сора да тин байлыкъ, башха кёп зат керекди: ол: «Мен кимме? Бу дуниягъа нек келгенме?» – деген соруулагъа жууап излегенлей турады. Малкъар халкъ ата-бабаларына санагъан нартланы, миллетини жигитлерине аталгъан эски жырланы, таурухланы ана тилинде окъумагъан, билмеген, бир заманда да ёмюрле бла сыналгъан, сыйдамланнган, къыйматлы жашау институту болгъан халкъына къууанмазлыкъ, аны бла ёхтемленмезлик – ол жарлы тюйюлмюдю?
Бу сагъышланы эте келгенде, эсиме белгили жазыучубуз, суратлау сёзню, анга багъа бериуню да устасы Толгъурланы Зейтунну 2001 жылда Атталаны Жамал бла этген интервьюсунда айтханы тюшеди эсиме. Табып, сизни да аны бла шагъырей этерге сюеме. Ол былай айтханды: «Жыйырманчы ёмюрде адамла ариу къылыкъны, адепни, намысны сакъ жюрютюп, кеслерине айып келтирмеген эселе, жыйырма биринчи ёмюр чыгъар кезиуледе ол алаймыды огъесе тюйюлмюдю, деп сорургъа керекди. Айхай, былайда жууап жарсыулуду. Биз миллетибизни седиретген сылтауланы тышында излерге итинебиз. Алай а ол сылтаула бизни кесибизни ичибиздедиле. Нек дегенде, адабиятыбызгъа, башха ниет ырысхыбызгъа, бютюнда ана тилибизге сакъ кёзден къарап, аны айнытырча, тынгылы мадарла излемейбиз. Ёз миллет адетлеринден, тёрелеринден айырылыргъа итинип, башхаланы алларында къулланыргъа кюрешгенге асламдан-аслам бола барадыла.

Бизни жаш тёлюбюзню келечилери тыш миллетлени тёрелерин, ол угъай, адепсиз къылыкъларын къатларгъа, эниклерге нек ёч болгъанларын ангылагъан къыйынды. (Анга мен: «Кеслериникилени билмегенден», – деп жууап этерик эдим. М. С.) Былайда ол жаш тёлюню миллет «менчилиги» тозурагъаныны юсюнден жарсып айтыргъа тюшеди. Алай бла, миллет кесине этмеген хатаны анга башхала этмейдиле. 

Бизни акъылыбызгъа кёре, жыйырма биринчи ёмюрде миллет «менчиликни», миллетге сюймекликни бийик даражагъа чыгъарып, алай жашаргъа борчлубуз. Бютюнда ана тилибизге сакъ болургъа тийишлибиз. Кертиди, миллетибизни кёп келечилери, артыкъда орта тёлю, орус тилни (Башха тиллени да. М.С.) билгенлери бла ёхтемленип, ана тиллерин ыспассыз этерге кюрешедиле. Болсада, бизни белгили адамларыбыз айта келгенлерича, ёз тилин сюймеген, аны багъаламагъан туугъан анасын сюймегеннге, багъаламагъаннга тенгди. 

Жашауну къуралгъанына кёре, орус тилни миллетлеге магъанасы уллуду. Биз аны не аз да эниш этмейбиз. Искусствобузну ёсдюрюп, башха дуниялагъа эшик ачаргъа болушханы да керекди. Алай бусагъатлада, миллетни келир заманы бармыды, жокъмуду деген соруу салыннганда, ана тилибизге сакъ кёзден къараргъа къайсы бирибизни да сыйлы борчубузду. Жыйырма биринчи ёмюрге биз орус тилни байракъ этип кире эсек, ана тилибиз бютюнда уллу байракъды, миллетни сакълатырыкъ, ана бетин ачып, жылыу берлик. Быллай оюм къайсы бирибизни да жашау жоругъу болса, халкъыбызны аллында борчлу къаллыкъ тюйюлбюз». 

Ана тилде газет, журнал окъуу юйюрде тёрели болсала, миллетлигибиз тас болады деген къоркъууларыбыз узакъда къаллыкълары баямды. Анга уа бек алгъа таматала къайгъы этерге керекдиле. Газет, журнал да не аны башчыларыны, не анда ишлегенлени энчи мюлклери тюйюлдюле, ала, игилерибизге махтау сала, аланы юлгюге тута, жашау болумубузну ачыкъ кёргюзте, миллетге къуллукъ этедиле. Сабий окъуна, халкъында, тукъумунда бир белгили, иги адамны юсюнден махтау эшитсе, аны бла ёхтемленеди, анга ушаргъа итинеди. Жаланда аллай затха эсин бурдурургъа керекди аны. Бюгюн башламасакъ, къачан? Алай бла, тилибизни, тарыхыбызны да сакълап, къуралып къаллыкъ эсег а?

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: