Битикле

 

 

 

Бу жол «Битиклени» юслеринден боллукъду хапарыбыз.

Къышда чёгюмлю, жайда тёгюмлю - Чегем череги! Акъ кёмюклю шытылары Къапчагъай бла Гёнтю къаяланы бирге къысылгъан тарында кеслерин жагъалагъа ура кетип, состар ташланы араларына жутуладыла. Тардан къутула, жангыдан ёшюн уруш этедиле. Деу къаяланы къысымларын кеслерине зорлукъгъа санагъанча, жилямукъ тёгедиле. Терлеп - тепчип, тылпыуланып, тейри къылычда тепсейдиле. Жолда баргъан эригиулю жолоучугъа шургулу эжиуню шыбырдайдыла.

 

«Къапчукъ - къапчагъа» деген сёзню магъанасы «уллу сууну бутагъы, къошулгъан жер» болгъанын «Буруннгу тюрк сёзлюкню» 420-чы бетинде кёребиз. Ёрлей барсакъ, ангылагъан да этебиз. Ма алайда, Жылгы суу¬ну эски жагъасыны эки жанында орналгъан, бусагъатдагъы гитче элчикни, бир заманлада таурухлада айтылгъан деменгилиги узакъ жерлеге да жетгенди. «Жаныбек оноу излеп, Къарачайдан Чегемге баргъанлай», - деп да  андан айтхан болурла.

 

Энди Жылгы сууну бою¬ну бла Илкъарги тамагъына жол алайыкъ. Бу Илкъарги деген жер: «Къыш кюн тиймейди, жай а ай тиймейди, мени туугъан элиме», - деп Къулийланы Хажи-Мусса айтханлай, къарлы, сууукъ тамакъды. Алай эсе, - ил -ел - эл; къарги - къарлы болуп «Илкъарги» деген сёз - къарлы, сууукъ жер деген магъананы тутханы ачыкъды.

 

Биз биринчи тюбеген адам къол ызы «Тоханасы битгинчи, кеси къарт болгъан» Трамны дуркъусуду. Андан арлакъ атлагъанлай, жолчукъ барып тирелген сыйдам дыркъычыкъ. Алайдан къая ырбыннга къысыла, эски мекямланы дуркъулары. Былайлагъа «Тыныучу ташла» - сабырлыкъ алыр жер дейдиле.

 

Онг жаныбызда Къапча¬гъай къаяны бир къанаты. 30 - 40 къулач бийиклигинде, 3-4 квадрат метр болур, эшигинден иги кесек теренлиги болгъан дорбун. Бу дорбуннга ыран сетметлеге ууакъ ташланы сейирлик тутхучлу худур бла салып, аякъ орунлу тагыла этип ёрлегендиле - мекям этгендиле. Биз а алайдан ары «аякъ тайса да, баш таймаз» - ёр жолчукъ бла барабыз. Тюзюрек дыркъычыкъгъа чыкъгъаныбызлай,  «Къала  тюбю» дорбун.

 

Былайда Къапчагъай къа¬яны сол къанаты алашарып, тауусулады. Дорбунну аллы бла хуна этилип, ортасындан да бёлюннгенди. Бир мингден аслам ууакъ аякълы мал сыйынады. Дорбунну башында къая жухда «Къалауур къаланы» тюп мурдору сакъланнганды. Бюгюнлюкде уа сарыжух чаукала, къая тагылагъа жабьшып, иелик жерлерине  бузукълукъ этгенибизге тынгысыз къарайдыла.

 

Бийик жухладан а къозучу чыгырбаш къушла, озгъан заман¬лада былайланы сакъ къалауурларыча, хар атламыбызны марайдыла. Бу «Къалауур къаладан» къарагъаннга Дум - ала жанындагъы, Къара къая башындагъы, Къалауур къала кёз туурадады. Дум - ала жанындан келген къоркъууну Илкъарги тарындагъылагъа билдирир онг болгъанды. Айта кетейик, «Дум-ала» деген сёз эки кесекден къуралыпды. Биринчи кесеги «дум» тилибизде жюрюйдю. (Дум- къарады къозучукъ).

 

Экинчи кесеги «ала» - бек салкъын жайлыкълы жер деген магъананы тутады. (Махмуд Кашгари) Алай бла «Дум - ала» - бек салкъын жайлыкълары болгъан жер деген болады. Хапарын айта келген Дорбунну эрттегили адамны турагъы болгъанына 1960 -1961 жыллада былайлада археология экспедиция излем ишлеринде ачыкълагъан шартла шагъатлыкъ этедиле: 8 метр теренликде от жагъа, аны ырбынында ашлыкъ бюртюкле табылгъан эдиле.

 

Энди, эринмей, бир 40-50 метр ёрлейик да, «Уллу Битиклени» арбазында тохтайыкъ. Алайда, бу бизнича келген душман эсе, садакъчыланы анга ал бу¬рун ишленнген таш урулары. Бу урула бла «Къалау¬ур къаланы» 70 - 80 метр бийиклигинде, бир-бир жерлеринде 4-5 метр кенглиги болгъан ыран къаяны бир жанындан бирси жанына чыгъады. Ыранны къая эрнинде хуна индеги болгъанды.

 

Ма ол «Уллу Битикле» дегенибиз бу ыраннга ёрлетген айланч - къыланч тапкаладыла. Бу тапкала да, ууакъ ташчыкъла да къаягъа бир сейирлик худур бла жабышдырылып къаланнгандыла. Ыраннга тапкала бла ёрлеп баргъан айланчларында жашырын къоюнлары бардыла. Ала да садакъчыланы ышыкълары болгъаны сёзсюздю. Чабыуулчула асламысында  Дум - ала элни юсю бла Холам ыфчыгъындан аууп келгенлерин Къара къаядагъы Къалауур къала-дан билдирселе, Ылгыт элде жашагъанла Битикле ыранына кирип, къорууланнган болурла. Ыраннга бир къутулгъаннга -къайсы жа-нындан да къоркъуу жокъ эди.

 

Битиклени ыранындан 150 метр бийикликде «алтын кюбюрчек бла тапчан асыралгъан» дорбунну тапкаларыны уа ызлары къалдырылмай ойдурулгъандыла. Ылгыт (Илгыт) эл Уллу Битиклени огъары жанында къаяны ырбынында бир гектаргъа жууукъ жерни тутханды. Алай, жарсыугъа, къая оюлуп, элни басханды. (Ылгыт - Илгыт - ыл-ил, ел - эл, гыты - юйчюк) Ары дери былайда айтхылыкъ къолайы болгъан эл жашау этгенди. Алай айтыргъа базындыргъан неди десегиз, Жылгыны тик жагъасындан аууз сууну чыгъаргъан къыйын болгъаны себепли элни баш жанында чыран шаудандан быргъыла бла суу келтиргендиле. Быргъыла уа ууакъ ташны бла зыгъырны худур этгенден сора ишленип басдырылгъандыла. Андан сора да,  «Эл башы сабанлыкълада мирзеу» битдиргендиле. Мирзеуню жарашдыргъан таш келилери, къол тирменлери дуркъулада табыладыла.

 

Энди Уллу Битиклени тёбен жанында, Гитче Битиклени тенгине къайтайыкъ. Былайгъа, айтханымча, «Тыныучу ташла»  дей¬диле. Баям, алайны да асламысын къая оюлуп бас¬ханды. Алай къаяны оюлгъаны жетмей,  къалгъан ташлада тамгъала - жазыула тапханбыз. Бир къауумла  была жазыула болмазла  дерге кюрешедиле. Болсада «Битик - битиг» деген сёзню «Буруннгу тюрк сёзлюкню» 103-чю бетинде - китап, жазыу, эсгертме магъанада болгъанын кёре¬биз. Ол а тюрк тилли миллетлени эски тилиндеди. Андан арысында бу ташдагъы протобулгар рун жазмаланы бир кесегинде «дз» африкатны неда малкъарны «з» харф бла сёлешген къауумун билдиргенин ташладагъы жазыуланы окъугъан алим Байчораланы Сосланбек, энчи чертип, «дзогъ» деген сёзню чыгъаргъанды. Ол а «жокъ - угъай - асырау - басдырыу» деген болурму?

 

Быллай таурух жюрюйдю. Хар жыл сайын Малкъарда Зылгыдан келиучю тонаучуланы Ылгытда къыргъанда, аланы башчылары жесирге тюшгендиле. Сау къалырларына эки сайлау бергендиле. Бири - мындан арысында бери тонаргъа келмезге. Экинчиси - алай тюйюл эсе, ёлтюрюрге. Аллай адам биринчини сайлагъанды. Аны юсюнден ташда белги этип, «зогъ» жокъ - угъай» деп, келишимге тохташхандыла. Ол элине къайтып, хапар бергенди. Сёзюнде тургъанды.  Алгъыннгы Адыр сууну атына Зылгы - Жылгы атагъандыла. Биз а бу келишим этилген жерни «тыныучу - болдурмаучу» деген магъанасын тас этмей, бюгюнлюкде да жюрютебиз.

 

Рун жазмала «Уллу Битикле» бла ёрлеген къаяны башында ыранда да бардыла. Аланы манга Жантууланы Музафар кёргюзтген эди. Бир жол къарачайлы алим Байчора улу келгенинде аланы анга айтама. Сосланбек олсагъат ашын - сууун да къоюп, ары тебиреп къалды. Сора ол къыяулу болгъан адам ары чыгъалыр деп ышанмадым. Алай, къонагъымы тарых, илму ючюн жанын-санын аямагъанын кёзюм кёргенде, уялгъан окъуна этдим.

 

Болсада, ыран Жылгы сууну тенглигинден 800 - 900 метр бийикликде болгъанына да къарамай, биз ары ёрлеген эдик. Кирген жерни - ыранны кенглиги 40 - 50 сантиметр сыйдам болгъаны себепли Байчора улун да, Шауайланы Исмайылны да ары кирирге къоймадым. Къоркъуулу эди. «Сора  рун жазыу бла болгъанлыкъгъа, сёз бизники эсе, заты - бу тапкала грекленики нек боллукъ эдиле?» - деген соруу мени тынгысыз этеди. Мени бу оюмума шагъат белгили жолоучу, алим Долгат «Путешествие к ледникам Че¬гема» деген ишинде 1876 жылда «Малкъарлыланы басхычы» деп жазгъанды.

 

Бу затлагъа таяна, «Битиклени» юслеринден таурухлагъа, таурух бла угъай, шарт юлгюле бла жууап этерге кюрешген болурма дейме. «Греклилени  басхычлары» деген ат а, не тарыхдан, не илмудан (мен озгъурма демейме), бютюнда бу тийредеги «Таш китапладан» хапары болмагъан адамны хатасындан басма¬ча тюшюп къалгъанды  ансы, ол жалгъан атны та¬рых тутхучу жокъду. Таулуну къыйыны да, жашауу да тас болмай, «битиг» дегенни магъанасы бусагъатда тилибизде жюрюмегенликге, миллетни тарыхыны бир жарыкъ шарты болуп сакъланады.