Сууукъ желле апчыталмагъан эдиле аланы

Огъары Малкъарда Муртазланы Зухура кючлю устазладан бири болгъанды. Жаннетли болсун, аны жаш тёлюге салгъан къыйыны бек уллуду. Фахмулу устаз сёзге да бек уста эди: хапарлары, эсгериулери малкъар адабиятны байыкъландыргъандыла. Баллиланы Бекмурзаны жашы Ибрагимни юсюнден хапары да хар окъуучуну жюрегине жетерчады.

…Тогъузунчу май, 1945 жыл – къаллай насыплы кюн эди ол! Хорлам! Угъай, жаланда бизни къыралыбыз жауун толусунлай ууатхан кюн тюйюл эди ол, къарангылыкъны – жарыкъ, миллетчиликни – халкъланы тенгликлери хорлагъан сыйлы кюн эди. Битеу да жер башы эркин солугъан эди 1418 къыйынлы кюнледен сора.

Европадан хорламны поездлери бара эдиле Совет Союзгъа, юйге. Хау, чачылгъан, оюлгъан юйлеге, алай туугъан жерлерине, Ата журтларына уча эдиле солдатланы жюреклери, кёкюреклерине сыйынмай. Юйге жоллада – гюлле, музыка, фейерверкле. Кюнден-кюннге жууукълаша эдиле ала тансыкъ болгъан, сюйген, багъалы адамларына. Алай дунияны фашистледен хорлагъанланы араларында юйюрлерин къайда болгъанларын билмеген, айла-жылла бла излеген, эллерин а бош къалгъанларын кёрюп, ачыудан кюйгенле да бар эдиле: ала кёчюрюлген халкъланы солдатлары эдиле. Таулула да аланы араларында…

Урушну аллында бизни халкъны саны алтмыш мингнге жетген эди, аладан аскерге оналты минг бла юч жюз адам чакъырылгъан эди. Алай 1949 жылда «Къызыл аскерде къуллукъ этген кёчгюнчюле» деп эсепде жаланда 1045 таулу бар эди. Къайда эдиле къалгъан эр кишиле уа? Урушну аулакъларында къалгъандыла ала ёмюрлеге. Сау къалгъанланы бирини юсюнден айтыргъа сюеме: аны къадарында, кюзгюдеча, башха хорлам бла къайтханларыбызны жарсыулу къадарлары ачыкъ кёрюнеди.

…Баллиланы Бекмурзаны жашы Ибрагим урушха дери Черек районда Фардык элде жашагъанды. Пелиуан. Кючлю адам: къарыуу, акъылы да бишген, жетген. 1942 жылда февральда Ибрагимни урушха чакъырадыла. Анда бир кере жаралы да болгъанды. Кишилиги, батырлыгъы ючюн онбир майдал, орден бла саугъаланнганды, аланы санында «Будапештни азатлагъаны ючюн» майдал, «Батырлыкъ ючюн» орден… къыйынды манга фронтчуну саугъаларын санагъан, ала анга жаланда бир кере окъуна къоруу болалмагъандыла.

Хорлам кюн Югославияда эди Ибрагим, юч таулу тенги бла. Ата журтларына машинадан машинагъа олтура, жууукълаша эдиле. Ростовда военкоматха келедиле да, анда Нальчикге тюзюнлей баргъан автобусха жибередиле быланы. Вокзалда къатларына бир киши жанлайды да, Ибрагимни бир жанына чакъырады. «Мен бу адамны къайда эсе да кёргенме. Къайда?» - деп, Ибрагим аны эсгерирге не бек кюрешсе да, болалмайды.

- Эслеялмаймыса мени ким болгъанымы? Къара мынга, мен сизни школда ишлеучю эдим да, энди эсинге тюшдюммю? Сени бир къауум заманнга колхозну председателине айыргъан эдиле. Эсингдемиди? Алай бусагъатда ангылаялмайма, къайрыды сени жолунг, Ибрагим?

- Ол дегенинг? Къайры боллукъду фронтчуну жолу? Юйюме.

- Жокъду сени юйюнг, солдат… жокъду. 1942 жылда ноябрьде сени элинг Фардык кюйдюрюлгенди. Башха тау элле да. Къаты бол, солдат. Аны бла чекленмей, кёчюрюлгенди халкъынг толусунлай Азиягъа.

Ибрагим, бир сёз да айтмай, тынгылауну баса эди, жаланда бети акъдан-акъ бола.

- Тенглеринге зат да айтма бусагъатда. Ауур хапарды бу, алай сен кётюраллыкъса да, аны ючюн билдирдим санга.

Ибрагим фронтчу таулу жёнгерлери таба атлайма дегенинлей, чайкъалды. Оруслу устаз жингиригинден тутуп, кёзлерине къарады. Сора: «Хорлатма», - деп, бурулуп кетди. «Бу устаз акъылдан шашхан эсе да, ким билсин, - деп сагъыш этди Ибрагим, - уруш жыллада кёпле тюрленнгендиле».

Нальчикге жетгенлей, военкоматха бардыла. Военком документлерине къарап: «Жашла, «Россей» къонакъ юйде бюгече къаллыкъсыз да, тамбла уа жолгъа тебирериксиз», - деди. Ибрагимни тенглеринден бири: «Мен Хасанияданма, къонакъ юй керекмейди манга. Не жолну юсюнден айтасыз?» - деди. Ол заманда Ибрагимни тили тутулду, башы тёгерек айланып, жер аякъ тюбюнден кетип баргъанын сезди. Оруслу устаз акъылдан шашмагъан кёре эдим, кертини айтханды ол, кертини…

- Къайры барыргъа керекбиз? Къайрыды бизни жолубуз? – деп сорду Ибрагим.

- Азиягъа. Юйюрлеригизни кесигиз излеп табаргъа керексиз. Кёчгюнчюлюкде кимни къайры тюшгенин биз шарт билмейбиз.

Шарт адресле жокъ эдиле, алай Ибрагимни фронтчу тенглерини юйюрлери Къыргъызстаннга, кесини юйюрю уа Къазахстаннга тюшгенлери белгили болду. Поездге олтургъунчу, къатларындан кетмедиле: фронтчула хорламчыла угъай, кёчгюнчюле эдиле энди. Кёчгюнчюлеге уа не ышаныу?..

Ибрагим а къарай эди таулагъа, аладан кёзлерин айыралмай. Ала жанында жашай эдиле аны: Дых, Коштан, Казбек, Элбрус. «Я Аллах, таулу халкъ тауларын тас этмесин, ариу жерлерибизге, таза сууларыбызгъа къайтыр жолла ишле, сени къолунгдан келмеген жокъду», - деп, тилек этди. Алма-Атагъа жетгинчи юч сутканы Фардык элин эсгерип барды. Элине сюймеклиги, алгъын жашауну суратлары къалай болушдула ол кюнледе! «Къайда болурла адамларым? Къайда? Саумудула?» - деп жарсый эди. Жюрек жара урушда окъ жарадан ачы болгъанын ангылады бу кюнледе. Къалай амалсыз, къалай мадарсыз, къарыусуз болургъа болады адам! Юй бийчеси Таужан, къызы Байханат, ийнагъы, къууанчы, насыбы – жашы Мухаммат, атасыны сураты – къайдадыла?.. Ибрагим ёлюмден тоюп эди: къарындашлары Гитце бла Цопа урушда къалгъан эдиле. Фронтчугъа аны юйюрю Туркестан шахаргъа тюшгенин билдиредиле, юй бийчеси Таужан 1944 жылда окъуна ёлгенин да айтадыла.

- Сабийле уа? Къайдадыла ала? – дегенинде, жууап табалмады соруууна.

Фронтда саугъалары болушмадыла, эркин излерге, шахардан шахаргъа, элден элге барыргъа къоймай эдиле. Совет Союзда, Европада фашистлени ууатхан фронтчу энди тебалмай эди жеринден комендантны энчи эркинлиги болмаса. Бир кече уа тюш кёреди: ёлген атасы Бекмурза атда къаты бла озады, аны артында, аппасындан тутуп Мухаммат олтура эди… Суу-салам болуп, сескенип-сескенип жиляй, уянады Ибрагим: жашчыгъы ёлгенин ангылайды. Бу хапарны билгенле окъуна букъдуруп тургъандыла фронтчудан.

Туркестаннга барыргъа эркинлик берген къагъытны сакълап тургъанлай, Ибрагим бир кюн бир эллисине тюбеп къалады. Тюзюнлей: «Мухаммат не заманда ёлгенди?» - деп сорады. Ол а: «Жарым жыл озгъанды, жаннетли болсун жашынг, барыбыз да бек жарсыгъанбыз», - дейди. Къызы Байханат а эгечинде болгъанын айтады.

…Ибрагим адепли адам эди: кюйген жюрегин букъдуруп жашагъанды. Ол ишден тоя билмеген, хар кимге да болушургъа хазыр болгъан халал жан эди. Халкъы бла бирге законсузлукъну жюгюн кётюрюп, артда Ата журтуна къайтханды. Жангы юйюр да къурагъанды, эки къызчыкъ да туугъан эдиле. Баллиланы тукъумлары да, битеу эл да фронтчугъа хурмет-сый этгендиле. Алай аны жюрегини жарасы сезилгенлей тура эди, ол аны ачыгъанына тарыкъмагъанлыкъгъа. Кёчгюнчюлюкден къайтханлыкъгъа, ол зорлукъну унуталмай, анда къалгъан адамларыбызны жиляуларын эте, жашагъандыла сауларыбыз. Аллай сынаулары жауларыбызны да болмасын.

Байсыланы Марзият басмагъа хазырлагъанды.
Поделиться: