Адамлыгъы, ахшы ишлери да унутулмайдыла

Ёмюрледен бери да бола келгендиле, бюгюнлюкде да бардыла, мындан арысында да табыллыкъдыла халкъыны жашауун ангылап, ол не къадар иги жашар ючюн кёп къыйын салып келген адамла. Кеслерини ийменчекликлери бла этген ишлерин кёргюзтюрге сюймегенле, аны ючюн сый-даража излемегенле. Аллайладан бири Цораланы Мырзаны жашы Магомет эди.

Магомет экижыллыгъында анасындан ёксюз къалады. Атасы Мырза Малкъар аузунда аты айтылгъан адамладан бири болгъанды. 1909 жылда Огъары Малкъарда къол кётюрюу бла биринчи кере старшина айырылгъанды. Тынчлыкълы эл болгъаны себепли анга аллай эркинлик берилген эди. Ол заманда хорлап, бий тукъумдан болмай, Огъары Малкъарда биринчи старшина Мырза болады. 1913 жылда Черек аузунда болгъан къозгъалыулагъа да къошулгъан эди. Ол угъай, къозгъалыуну башчыларындан бири болгъанды. Адамла анга хурмет этгендиле, сёзюне тынгылагъандыла, оноуун сакълагъандыла. Революция башланнганда, большевикле жанын сайлагъанды. Онсегизинчи жылны ахыр кюнлеринде, акъ аскерле Малкъаргъа кире башлагъан заманда, Мырза халкъны алагъа къажау къозгъар деп къоркъуп, жаулары аны от берип ёлтюргендиле. Алай бла жаш сегизжыллыгъында атадан да ёксюз къалады.

Магомет сабийлигинден билим алыргъа итиннгенди, онеки жыллыгъында Нальчикде коммунарланы школунда эки жыл окъуйду. Аны бошап къайтхандан сора, 1924 жылда комсомолгъа киреди. Огъары Малкъарда биринчи комсомолчу Цораланы Магомет болгъанды деген хапар да жюрюйдю. Къалай эсе да, биринчи комсомолчу къауумданды. Муну кесин да, комсомол ячейканы секретарына айырадыла. Комсомолну оноууна кёре, сабийлени окъутханды. Кеси алыкъа халатсыз жаза, окъуй да билмегенликге, устаз болуп бираз ишлейди. Ол жыл окъуна ленинчи чакъырыу бла партиягъа киреди.

Бир ауукъдан сора 33-34 жыллада КПСС-ни область комитети Магометни Ростовха окъургъа жибереди. Анда Цора улу аспирантураны да бошайды. Андан къайтхандан сора Нальчикде Ленинчи окъуу шахарчыкъны директору болуп тургъанды. Бираздан муну малкъар тилде чыкъгъан «Социалист Къабарты-Малкъар» деген республикалы газетни баш редакторуну къуллугъуна саладыла.

Ол заманда малкъар тилде чыкъгъан газет башхаладан эсе кезиулюгю да аз эм гитче формат бла чыгъарыла эди. Магомет аны юсюнден сорууну обкомда бир ненча кере сёз кётюреди. Анда уа: «Гитче халкъгъа газетни андан башха тюрлюсюню кереклиси жокъду», - деп къойгъан эдиле. Бир жол, газетлени ишлерин тинте, Москвадан адам келеди. Магомет, аны бла энчи тюбеп, ишини болушун ангылатады. Ол адам Цора улуну хапарына тынгылагъандан сора: «Мында сени сёзюнге эс бурмай эселе, бусагъатдан манга официальный къагъыт жазып бер, ишни андан арысын а манга къой», - дейди. Магомет ол айтханлай этеди.

Бир къауум замандан малкъар тилде чыкъгъан газетни башхала бла тенг болурча этиуню юсюнден Москвадан оноу келеди. Аны уа толтурмай бир кёргю эдинг. Ол заманда айтханды обкомну биринчи секретары Магометге: «Сен этни сюеги бла бирге юзюп алгъанса», - деп.

Къыркъынчы жыллада репрессияла башланнганда, Цора улуну да ызындан тюшедиле. Иш алай болгъанын обкомда ишлеген бир керти адамы Магометге билдиреди. «Терк окъуна кет, Москвагъа бар. Анда тюзлюк излерге кюреш. Алайсыз эшигинги жабадыла», - дейди.

Поезд бла Магомет Москвагъа кетеди. Фатар тутуп, бир юйде турады. Ол кюнледе уа «Цораланы Магомет халкъны жауу» деп газетде материал чыгъады. Аны, башха жарсыуларыны да юслеринден да айтып, Москвада тургъанда, Магомет Сталиннге письмо жазады.

Кюнлени биринде Цора улу ВКП(б)-ны Ара Комитетине чакъырылады. Андан муну жарсыуларына тынгылайдыла, сора ишни тинтирге комиссия жибередиле.

Келгенле, Огъары Малкъарда кёп адамлагъа жолугъуп, Магометни юсюнден соргъандыла.

Жаланда аны бир жаш адам сёгерге кюрешгенди. «Муну атасы да осал адам эди, революциягъа дери халкъны къанын ичип тургъанладан бири болгъанды, андан а иги сабий къайдан тууарыкъ эди», - деп. Ол заманда Магомет, аны таба бурулуп: «Сен къайсы жылданса?» - деп сорду. Жууапны эшитгенден сора: «Да мени атам ары дери дуниядан кетип эди, аны аман бла иги болгъаныны юсюнден сен не хапар айталлыкъса», - деди.

Аны эшитгенден сора жашны анасы: «Ахшы адамны кирлерге кюрешгенсе сен», - деп, сабийине итни налатын бергенди.

Андан сора Цора улуна терс сёз айтхан адам чыкъмады.  Махтагъанла уа кёп болдула. Ахырында комиссия, Магомет жанлы болуп, тюз оноу чыгъарды. Репрессияланы заманында, тутула-жоюла тургъан жеринде, Цора улу алай къутулгъанды.

1944 жылда бу адам ВКП(б)-ны обкомуну инструктору болады. Малкъар халкъны Азиягъа кёчюрюрге бир ыйыкъ къалгъанда, саулугъуну сылтауун этип, кюзгюге тюшерге керексе деп, обкомну оноуу бла муну Пятигорскеге бла Кисловодскеге жибередиле. Сегизинчи мартда таулуланы кёчюре турадыла деген хапарны эшитип, олсагъат Магомет ызына тебирейди. Аскер техникадан сора жолда жюрюген башха улоу жокъду. Башха амалы болмай, Пятигорскеден Нальчикге жаяу келирге тюшеди.

Келгенликге не этерик эдинг – халкъы кёчюрюлюп. Кеси да миллетини ызындан кетеди.

1956 жылда малкъар халкъгъа туугъан жерине къайтыргъа эркинлик этилгинчи Цораланы Магомет, Залийханланы Жанакъайыт, Уяналаны Чомай Коммунист партияны Ара Комитетини Биринчи секретары Никита Сергеевич Хрущёвха тюберге деп барадыла. Ол заманда Хрущёв Москвада болмайды. Быланы СССР-ни Баш Советини Президиумуну Председатели Леонид Ильич Брежневге тюбетедиле. Хапарлашханда Магомет айтады: «Кесигиз билесиз, халкъны терслиги болмай кёчюрюлгенди. Жангы жерледе да адамла юйле-журтла ишлегендиле, жашау къурагъандыла, болсада миллет журтуна къайтыргъа излейди», - деп.

Леонид Ильич келгенлеге кёл салып тынгылады. «Туугъан жерин сюйген, аны излегенде – ала чынтты Ата журтун сюйген адамладыла», - дегенди.

Артха къайтыргъа эркинлик болгъанда уа, неда болсун, теркирек журтубузгъа къайтайыкъ деп ашыкъгъанла кёп эдиле. Алай, Магомет а аны унамагъанды. Анда да жангыдан хар затны аягъы юсюне салыргъа керек боллукъду. Ашыкъмагъанлай, хапчук-харакетни, малын да жыйышдырып, жолгъа алай тебирерге чакъыргъанды. Къыргъызстанда таулула жашагъан жерге кеси айланып, ненча адам, сабий, мал болгъанын жазып, алагъа къаллай вагонла кереклисин тохташдырып тургъанды. Халкъны кёбюсю бери кёчюп кетгенде да, Къабарты-Малкъар АССР-ни Министрлерини Советини атындан келечи болуп, Кавказгъа кёчалмай къалгъан таулуланы жыйышдырып, алагъа журтларына къайтыргъа болушханды.

Андан къайтхандан сора Магомет Къабарты-Малкъарны Илму-излем институтунда ишлеп тургъанды.

Пенсиягъа чыкъгъандан сора да жамауат жашаугъа тири къатышханды. Партияны бла комсомолну Ветеранларыны советини председатели болуп тургъанды. Окъуу юйледе, предприятиялада бла организациялада жаш тёлю бла тюбешгенди. «Биз къураргъа умут этген жангы жашауну энди сиз ишлеп бошаргъа керексиз, коммунизмни къураугъа къатышхан уллу насыпды», - деген эди ол алагъа. Жарыкъ билимли инсан эди, ол дуниясы жарыкъ болсун.