Сейирсиндирме сёзлюк

Къабарты-Малкъарны халкъ жазыучусу Тёппеланы Алим кёп жылланы ичинде тилибизде аз жюрюген, унутула баргъан эмда жангыдан кирген сёзлени жыйып, аланы магъаналарын ангылатханды. Ол уллу ишине «Сейирсиндирме сёзлюк» деп атагъанды.

Аны «Ана тилни таркъаймаз череги» деген ал сёзюнде, ол кеси аллына уллу илму ишди, малкъар тилни бусагъатдагъы болумуна жарсыгъанын билдире, Алим   В.И.Дальны бу сёзлерин эсгертгенди: «Тилге уллу кёллю болургъа жарамайды. Адамны тили аны жаны бла чархыны, ниети бла саулугъуну арасында кёзге кёрюннген ышаныды, турмуш белгисиди». Аны бла бирге бюгюнлюкде тилибизни сакълагъандан уллу ишибиз жокъду деп,  анга жангы къарыу алдырмакълыкъ хар бирибизни да уллу инсан борчубузду деп чертгенди.

«Заман» газет, къысхартып болса да, аладан бир къаууму бла окъуучуларын шагъырей эте турургъа  сюеди.

А

Аба – юс кийим; асламысында эфендиле, дин ахлула кийиучю, аллы ачыкъ узун быстыр, къаплама.

Абажыгырык, абыжырыкъ – кёп жылланы сюрюлмей, ханс ёсе, тюбюн  тамыр ала, башында къауданы чирий да, мулжар къатлана тургъан жер.

 Абдихат – медиресени бошагъаннга берилген шагъатлыкъ къагъыт, диплом.

Абил  – сабий оюн.

Аблескин – чилле къумачланы бир тюрлюсю.

Агъа – тамата къарындаш, атасыны къарындашы.

Адай – къатып, гирях болгъан къош къалач. 

Адалат – кёз бакъдырмай, жакъламай, тюз багъа бичиу, бетине кёре кесамат этиу. Тюзлюк.

Адаш –  бир атлы нёгер, тенг. Тёска.

Адиш – жыл санлары жетген жашланы уруш усталыкъгъа юйретиучю жер, майдан.

Ажайып – болмазлыкъны болдурургъа къолундан келген билгич.

Аждагъан бла алауган – уллу, деменгили, борбайлы адам.

Ажгин, ажиген – къойну биринчи жюню.

Ажырау – бир бирден айырылыу, разлука. АЗАУ – дылгам къаяны баш чокайы

Азан – намаз ууахтыны белгилеген чакъырыу.

Азап – аманлыкъ этген адамны терслигине тюбетиу.

Азбар – бир затны, асламысында Къуран сураны кёлден билип айтыу.

Азгек – дарган, ауруу не башха къыйынлыкъ аздыргъан адам.

Азий – ариу, сюйдюмлю.

Азман – юч жылы жетип, кеч бичилген теке.

Азмыч – нени да терк билген, кёргенин терк алгъан сабий,  билгич, обурлугъу, ажайыплыгъы болгъан адам. Волшебник, чудотворец.

Азнауур – аскер башчы.

Айбалта – аскер-уруш  сауут, бердыш.

Айгъакъ – ачыкъ, туура, белгили. 

Айдес, айжеш, къандес – тауукъну тёш сюегинде эки айры иничке сюекчик бла баргъан оюн.

Айдыкъ – эл олтургъан жер, къууатлы журт.

Айгъырман – алыкъа жарасы сау болмагъан, жангы бичилген ажир.

Айжек – жукъу арасында, аязмай, туруп айланыу,  жукъу ауруу.

Аймакъ – жер, биреуню бийлик жери, журту, къыралы. Пространство.

Айрух – жийиргенчли, тапсыз, адам жапысы болмагъан.

Айры тёшек – кеси аллына жюрюялмагъан, керегине баралмагъан саусузну тюбюне салыучу айрысы (тешиги)  болгъан тёшек.

Айрыш – бир бирге чюйре келген оюмла.

Айсын – бир затны сырын, тасхасын билирге, кёрюрге  адыргы этиу. Любопытство.

Айтдычы – сёзчю, элбуз.АЙТЫШ – экеулен бир бирге  айтырыкъларын жыр бла айтып эришиу.

Айыутырнакъ – жумушакъ агъач, жеркни бир тюрлюсю.

Акит – аскер башчы.  уруш устасы.

Акъ сёз – назму, жыр. Поэзия.

Акъжелкен – желге, хауагъа турушлукъ этген къумач къалкъа. Парашют, парус.

Акънюр –  ийнакъ, таза. Нежный,  нежность.

Акъсюзюк – мууал, бек ууакъ жипли, бек жукъа, кёзгетуура дарий къумач.

Алакъытай – тюрлю-тюрлю оюула салынып согъулгъан чепкен.

Алан – тюз жер, агъач ичинде тала.

Албёскюн –  ал аякълары алаша, арт аякълары бийик  ит.

Алгъыз – жесирни къоруулагъан, аны жаны ючюн хакъ берип, жашауун сакълагъан адам.

Алгъызчылыкъ – жесирге тюшгенде,  ёлтюрюлюрге тийишли аскерчини эркинлигин кесине тилеп алыу. 

Алгъышбай –алгъыш этип айланыучу адам.

Алдабар, алчадакъ, аллеуюк – жыйын башчы.

Алжан, алтуракъ – юйню, жашау журтну ал отоуу.

Алжау – абызырау, жунчуу, не айтыргъа билмей, амалсыз болуу.

Алжыу – жамауатда кесин тап жюрюте билмегенден чыкъгъан телисиниу, къошакъланыу, сант болуу.

Алмектеп – башланнган школ.

Алмосту, агъач киши – узун чачлы, жапысыз,  алай а огъурсузлугъу  болмагъан, адам сыфатлы миф жаныуар.

Алтакъ – кёзбау, эки  бетли, сатхыч адам.

Алтын тау  –Минги тауну атларындан бири.

Алтынлы – отлукъ ташны жилтини бла атылгъан узун быргъылы ушкок.

Алым – налог.

Алысын, мырды –  чалынып кетген жерледе жангыдан  чыкъгъан кырдык. Отава. 

Амалчакъ –башына тап амалны терк тапхан хыйлатабан, сыптырылма, учхалауукъ адам.

Амантиш – хатасы жете айланыучу адам, заранчы.

Аманат – кертиликни, сакълыкъны, адамлыкъны белгилеген борч.

«Амма-жукка» – сабий  оюн. 

Амыр – адамны кёлю.

Анар –  къызыу жерледе битиучю татлы кёгет.

Андыз – ханс, девясил.

Ансап – бир затха, тейриге ийнаннганла.

Ансар – ёкюл, жол нёгер.

Анг – акъыл, эс, сезим.

Ангкъыт  – бек сууукъ. Буз къайнатхан кюнле.

Ангырчакъ –  терлик, иерлик этген  жауурлукъ.

Ар –  буруннгу тюрк тилде эр киши, жигит адам.

Аракет – амал, мадар, мажарыу.

Аралаш – къатыш, бир тенгши.

Арасат – къыяма кюн соруу этиллик майдан.

Арауан – темирден ишленнген къол плита. От гыржынны, къош галауланы, гюттюлени аны юсюнде къатдырадыла.

Арачы, ёрюшчю –  ортада келишим къурай билген.

Аргъазы – бийик таулада ёсген гюл ханс. Орхидея. 

Аргъымакъ – батырла миниучю къумалы жюйрюк ат.

Ариза, арыз – тарыгъыу не билдириу къагъыт. Заявление.

Ариш, сапариш – бир зат этдирирге не этерге алгъадан келишим. Заказ.

Аркъау, аркъалыкъ, бужукъ, багъана – журт къурулушну сюеген агъачланы атлары.

Арман, ёкюнюч – адамны ич сыры, термилиу сезими.

Арнауутла – тайпала, тукъумла.

Арсыз – ётсюз, къоркъакъ, кишилиги болмагъан.

Артала –  артдан-артха, арт сюреминде, ахырында.

Арш, гъарш – жети кёк, космос.

Ас – бек аламат, бек уста.

Ассуат кечеле – бек къарангы, къалыубала къарангылыгъы. Тьма. 

Ассы – динсиз, низамсыз, жахил, ишин осал этиучю адам.

Астан – кийик жаныуарла тутуучу чалы чалдиш неда хуна буру, туркъу, тар  орун.

Асуран –  бир тюрлю къууумгъа аталып, юйде багъылгъан мал.

Аталгъы – тёнгерек-ёзге  жоннганда  жюрютюлген сюйрю балтачыкъ.

Атлама – машинала жюрюген уллу жоллада  жаяу адамла ётюучю жер.

Атма – желпегей кийилген кийим.

Атылмыч – топ, снаряд.

Ахсут, акъсут – эрттен азыкъдан сора кюн ортагъа дери заман.

Атиги – аман ишни къуугъан хорчу жыйыннга къошулгъан адам. Террорист.

Ауал – ахыр кюн.

Ауан – адамны атын, кючюн, батырлыгъын билдирген ауаз, таукеллик берген таууш, чабыуулгъа чакъыргъан къычырыкъ.

Аулау – сютню башын алыу, кёз жетгеннге къарап, нюзюр этиу.

Аурат – уятлыкъ. Половой орган.

Ах – адамны ич тылпыууду, халы.

Амадий, къолан, къошакълы, зеппай – зынттыу, телирек, акъылы толу жетишмеген, сылхырлыгъы эсленнген, махтанчакъ адам.

Ахсыннган – къоркъуу алып, ахы кетген.

Ахтыннган – къыйынлыгъы болуп, умутсузлукъ, ачыу бийлеген.

Ахууул – кючлю жаннган от, аны мыдыхыны къызыулугъу.

Ачыныу – бир затха ажым этип, ичинден кюйюу.

Ачыуташ – дарман кючю  болгъан таш. Квасцы.

Ашки – тирменни баш ташын керекде ёрге кётюртюп, керекде энишге тюшюртюп туруучу темири.

Ашюгю тары – чачлы хансны (сибиртгилик) урлугъу.