«Тишлени болумлары бизни ашыбыз-сууубуз бла байламлыды»

Тишлери тюшген адамгъа бир инсан да  ариуду деп айтырыкъ тюйюлдю.  Ариулукъ,  чырайлыкъ излегенле стоматология клиникалагъа жюрюгенлей турадыла. Тишлени къалай сакъларгъа  боллукъду?  Бу соруугъа жууап стоматолог Чыгырланы Халис  бергенди.

- Кёп аппаланы тишлерине сейир этесе. Некди алай?

- Ала экология игирек заманда жашагъандыла. Тишле хар затны да сезедиле: сууну качествосу, ашагъан ашыбыз да магъаналыдыла.

-Баям, тишлени сабийликден сакъларгъа керекди.  Алай,  не кюрешсенг да, алагъа  къарап,  адамны тишлери атасы-анасыныкъылача болгъан  сунама. Огъесе терсми  оюм  этеме?

-Кертиди, бир-бир юйюрлени адамларыны тишлери  тап, башхаланы  уа  осалыракъ болгъаны  эслерчады. Алай игилени окъуна адам кеси бузаргъа боллукъду. Сёз ючюн, ашында  татлы кёп, витаминле уа аз эселе. Жемишле, тахта  кёгетле, сют тишлеге кюч-къарыу бередиле. Адамны азыу эм артда чыкъгъан тишлери анасыны  къарынында болгъан заманыны къыркъ бешинчи кюнюнден башлап беш жылы толгъунчу айныйдыла. Ма аны ючюн бала сакълагъан тиширыуну ашы  витаминли  болургъа  керекди.

Азыу тишле сабийни алтыайлыгъындан башлап эки жыл  бла жарымына  дери ёседиле. Алай аны тишчиклери бир-эки айгъа кечирек чыгъып башласала да, къайгъырыргъа керекмейди. Алай жыл  бла эки  айлыгъында да бир зат окъуна  жокъ эсе уа, докторгъа  элтип кёргюзтюрге керекди.

-Бизни  сууубузда фтор жетишмейди, тишле аны ючюн терк бузуладыла, дегенле да  кёпдюле.

-Хау, биз ичген  сууда фтор  мардадан  азды,  аны  ючюн  тишлерибизни эмали кереклисинден  эсе  жумушакъды. Бусагъатда бир-бир къыраллада суугъа,  ётмекге, тузгъа, сютге фтор  къошадыла. Бизде уа фторид  натрияны, витафторну, фторлакны, ремодентни таблеткаларын ичерге боллукъду.

Фтордан  сора  тишлени  саулукълары кальций эм фосфор  бла байламлыды. Ахыргъы сютде, айранда, чабакъда, этде, жумуртхалада, къозлада, хобустада  кёпдю. Конфетле, бал туз, ундан аш-азыкъла  уа тишлеге  хата  болмаса,  хайыр этмейдиле.

-Адамны тишлерине неда  ауузну  ичине  къарап, саулугъуну юсюнден зат айтыргъа  боллукъмуду?

- Хау,  сёз ючюн, аш орунну  язвасыны хатасындан ауузда  язвенный стоматит болады. Тишлери аман болуп, ашны кереклисича чайнаялмай эсе уа, адамны аш оруну, баууру, чегилери  ауруйдула. Неда адам СПИД-ден  ауруй эсе, аны  ауузунда  стоматит,  гингивит  болмай  амалы  жокъду.

Ауузда  хронический периодонтит ревматизм, артрит, полиартрит, эндомиокардит аурууланы  туудурургъа боллукъду. Къурт тишледе жыйылгъан микробла неда ауузда багъылынмагъан ауруула адамны къарыусуз этедиле, ол алгъынча тынчайып  жукъламайды, жюреги, башы ауруп  башлайды.

 Тишле бизни саныбызны-чархыбызны бир кесегидиле. Магъаналы  кесеги. Алагъа не къадар сакъ болсагъыз, ол къадар  саулукълу  боллукъсуз.

-Бюгюнлюкде тишлени багъыу-профилактика ишге аслам эс бурулады. Пастала болушамыдыла тишлени сакъларгъа? Бизни аппаларыбызны-ынналарыбызны тишлери бизникиледен эсе игирек некдиле?

- Тишлени болумлары бизни ашагъан ашабыз, ичген сууубуз бла байламлыды. Сора дагъыда адамны саулугъу оюлса, тишлери да бузулуп башлайдыла.

Пасталаны асламысы триклозан-сополимер технология бла чыгъарыладыла эм ала бюгюнлюкде бир ненча проблеманы тамамлаугъа бурулупдула.

Болсада сизни тишлеригизге хар паста  да болушурукъ тюйюлдю. Къайсы жыл санлы адамны  да ауузуна энчи къарау изленеди, сёзсюз, пастаны стоматологну айтханына кёре алыргъа керекди.

Кариесге къажау кюрешгенле фтор, фосфор неда кальций бирге къошулуп жарашдырылгъан пасталадыла. Тири  фтор тишлени кислоталагъа къажау кюрешлерин кючлейди, эмальда минералланы кёбейтеди, бактерияланы ишлерин къарыусузландырады, кариес чыкъмазча этеди.

Фторлары болгъан пастала кариесден профилактикача жюрютюледиле, эмальны кючлейдиле, бюгюнлюкде  ала эм белгили ингредиентдиле.

Пастада фтор  къаллай бир кёп эсе, ол паста кариесге къажау кюрешде аллай бирге къыйматлыды. Башха затла, сёз ючюн, кальцийлери, фосфатлары неда ксилитлери болгъан пастала башха пасталагъа къошакъ болушлукъчулагъа хайырланылыргъа  боллукъдула.

Пастада фтор асыры кёп болса,  сабийлени сют тишлерине заран келтиреди - флюороз аурууну (эмальда акъ тамгъаланы) чыгъарыргъа боллукъду. Сабийлеге энчи сабий пастаны алыргъа керекди, анда  фторид азыракъды.

- Тиш этле терк – терк сууукъ болуп, ачытадыла, бютюнда къышда. Сора не этерге тийишлиди ол заманда?

-Гингивитге эм пародонтитге къажау пастала бардыла, аланы, профилактикача, хайырланыргъа боллукъду. Тиш этлени къанауларын азайтадыла, аурууну, ачытыуну селейтедиле, воспаленияны кетередиле. Алагъа ферментле, витаминле, дарман хансла, антисептикле (триколзан эм хлоргексидин) киредиле.

Воспалениягъа къажау пастала  диабетиклеге (тишлери бек саргъалыучулагъа)  керекдиле. Сабийден сакълагъан тиширыула да ала бла хайырлансала игиди.

Триклозанны мурдорунда жарашдырылгъан пастала тиш этлени къанауларын эм кёпчюулерин кетередиле. Болсада  хлоргексидинлери болгъан пастала ауузда дисбактериозну чыгъарыргъа боллукъдула, тишлени тюрсюнлерин бузадыла, ашны татыуун тюрлендиредиле. Ана боллукъ тиширыулагъа да жарамайды аллай пасталаны хайырланыргъа, ала башха затланы табаргъа керекдиле.

-Сууукъ, исси ашдан да чанчытып башлагъан, къышны хауасына окъуна тёзмеген тишлени юслеринден не зат айтырыкъсыз, алагъа не зат жарашады?

- Аллай тишлени  жууучу пасталагъа эмальны бузмазгъа себеплик этген къурамла къошуладыла, ала тишни  тыш къабугъу  бузулмай турууун жалчытадыла, аурутмай турурча да этедиле. Сёз ючюн, гидроксиапатит тишни эмалинда жарылгъан жерчиклерин толтурады. Андан сора да, тиш пасталада стронцийни фториди,  стронцийни хлориди, фторидлени ионлары, кальцийни хлоридлери  бардыла.

Бу затла барысы да тишни тышында эмальны артыкъ сезимлиликлерин кетередиле.

Къысхасы, бек сезимли тишлеге деп жарашдырылгъан пастаны хайырланыргъа керекди, ол не къадар жумушакъ болса игиди. Андан сора да, пастаны воспалениягъа къажау багъыуда хайырланылгъан тюрлюсю болса игиди.

-Не ариу жыйрыкъ да кий, тишлеринг акъ тюйюл эсе, жангы кийимни окъуна магъанасы чыкъмай къалады. Не зат болушурукъду амалны тюзетирге?

-Акълаучу пастала эки тюрлюге юлешинедиле: зыбырыракъла эм тири химиялы веществолары болгъанла. Пасталаны биринчи къаууму тишлени тышларын иги ариулайдыла,  алай ала аны эмалин бузаргъа да боллукъдула. Алай  бла уа тишле бютюнда бек саргъаладыла, бузулгъан  эмальны тюбюнде сары  дентин кёрюнюрюкдю. Ол себепден а дайым хайырланылгъан пасталаны бек зыбырларын алмагъыз.

Тири химия веществолары болгъан пасталада кючлю  окислительле бардыла, ала тишлеге тийгенде, кислородну эркин  радикаллары къураладыла, ала уа эмальны ичине киредиле,  бизни тишлерибизни сары неда боз бетли этедиле. Пигментле тишлени къаматсала, бетлери бузулады, тишле уа агъарадыла.

Акълагъан пастаны сайлай туруп, жаланда стоматолог  болушургъа боллукъду, ауузну, эмальны эм тиш этлени болумларына жаланда ол багъа бичаллыкъды.

Сизни тишлеригиз асыры сезимлиле эселе, акълаучу пасталаны хайырланмасагъыз игиди. Ол   пастала сезимлиликни кючлерге боллукъдула.    

 Бюгюнлюкде тиш пастала кёпдюле. Аладан бек къыйматлылагъа триклозан-сополимерни мурдорунда жарашдырылгъанла саналадыла, ала бактериялагъа эм воспалениялагъа къажау багъыуда хайырланыладыла.

Быллай пастала бир жолгъа кёп тюрлю жарсыуланы тамамларгъа болушадыла - кариесден, тишлеге жабышхан затладан, аууздан келген ийисден, бактерияланы жаратылыуларындан, эмальны къоруулаудан, тиш этлени къанауларындан, эмальны жукъарыуундан, асыры сезимлиликден къутултадыла. Бу тюрлю пастала тишлени саулукъларын сакълауда эм къыйматлы дарманладыла.