Мухажирни татыулу алмалары

Бир жыл Къабарты-Малкъарны делегациясы бла    Адыгеягъа барабыз.  Анда бизни сейирлик алмалары болгъан терек бахчагъа элтедиле.  Республикабызны ол замандагъы башчысы: «Бизде уа быллай алмала нек жокъдула?» -деп сорады. Министрледен бири уа: «Барды, Лячинкъаягъа баргъан жолну онг жанында быладан эсе ариулары, татыулулары да  ёседиле», -дейди.

Ол министр Байсыланы Мухажирни  «Аламат»  деген мюлкюню юсюнден айтханды. Артда республиканы башчыларыны къаууму аны кёре да баргъанды. Мен да ол заманда танышханма  Мухажир бла.Огъары малкъарлы жашны алмаларын Къабарты-Малкъарда угъай, Россейни кёп узакъ регионларында да уста таныгъанларын, сюйюп алгъанларын да билгенме.

Бек алгъа уа терек бахчачылыкъ бла атасы Къайсын кюрешгенди. Жашларыны да ёсе келгени анга болуша, мюлк жюрютюуню жашырынлыкъларына алай бла тюшюннгендиле. Мухажир да, школну бошагъанындан сора, юйлерини къатында жыйырма соткада тереклеге къарап, тирлик жыйып тургъанды. Элде бирле аныкъыча бахчадан тёрт-беш ящик алма алсала, Мухажир тоннала бла жыйгъанды.  2008 жылда уа  италиялы амалны юсюнден эшитгенлей, анга кёре терек бахчаны Огъары Малкъарда биринчи болуп ол къурагъанды. Биринчи жыл тереклерине тынгылы къарап, кереклерин тапдырып турады, экинчи жыл а ала тирлик бередиле. Бир жыл а  элде бахчасындан алты тонна алма алгъанды. Алай бла Огъары Малкъарда тыш къыраллы технологияланы хайырланып, алмаланы  голден делишес, семиренко, айдаред, джонатан эмда башха сортлары къарагъан кёзге хычыуун кёрюнюп, жюрекни  да къууандыра ёседиле.

Мухажирни иш кёллюлюгюн, мюлкню къурай билгенин, алмала ёсдюрюрге хунерин кёрюп, элли бизнесмен Муртазланы Ахмат: «Мен жер алайым да, анда терекле салып ёсдюрейик»,-дейди. Алай бла бек алгъа Лячинкъаяда 75 гектар аладыла. Аны алтмыш алты гектарындан къалгъаны ташлы  эди. Кёпле: «Ол жерге тийген иш да этме, къыйналгъанынг тенгли хайыр алаллыкъ тюйюлсе», -дей эдиле. Болсада ишден къоркъа билмеген Мухажир, ол ёмюрде хайырланылмагъан жерни ташладан тазалап башлайды. Аланы элли КамАЗ бла чыгъаргъан эди. Сора терекле саладыла да, чекленнген жууаплылыгъы болгъан «Аламат» общество  алай бла  къуралады.

- Бир жерге тюрлю-тюрлю сортлу алмала салынсала игиди. Ала бир бирлерин урлукъландырып барадыла. Сугъаргъан  да ыйыкъгъа эки кере кюн батхандан сора этиучюме, -дейди Мухажир. Ол алма ёсдюрюуню хапарын сагъатла бла айтып турургъа боллукъду. Химия дарман салыуну уа унамайды. Ол ёсдюрген алмала саулукъгъа заран келтирмезге керекдиле деп,алай къарайды. Ала ма былай уллу да, татыулу да, хайырлы да болур ючюн къаллай бир къыйын салыргъа керек болады. Терекле  чагъып башлагъанлай, агрономла, тракторчула да ишни юсюндедиле. Бюртюкле этип башлагъанлай а, артыкъларын, юзюп, кетерирге керекди. Ол жумушха техника угъай,  къол къыйын керекди.

Алай а техникасыз да жарамайды, тирлик жыйгъанда уа - артыкъда бек. Мухажир аллай техниканы кеси жарашдыргъанды. Терекле  юч метрден бийик боладыла, бутакълары  артыкъ базыкъ тюйюлдюле, терк сынып кетедиле. Ма анга да амал тапханды хунерли таулу жаш. Быйыл ол артыкъда бек жарагъанды. Тирлик кёп эди, бир гектардан быйыл  муратлары - элли тоннадан  аслам  алма алыргъады. Жети жылны ичинде быллай уллу  кёрюмдюге биринчи кере жетерикдиле. Ол формада ахшы тирлик алып, мындан арысында да жыйырма жыл ишлер умутлары барды.

«Башха терек бахчачыла, эштада, сизге кёлкъалды эте болурла», -деп сорама. «Россей ВТО-гъа киргенди. Биз, энчи иели мюлкле къурагъанла, не къадар кёп тирлик ёсдюрюп, россейлилени бу жерледе ёсген алмала бла жалчытыугъа итинирге  керекбиз. Шёндю биз алгъан тирлик тыш къыралладан келтирилген алмаланы  тогъуз процентине окъуна да жетмейди. Аны айтханым, рынокда кимге да жер табыллыкъды, жаланда тири болургъа, адамны саулугъуна заран келтирмеген продуктла чыгъарсынла ансы», -деп жууаплагъанды Мухажир.

Ушакъ эте келгенибизде, Байсы улу дагъыда бир проблеманы туура этгенди: «Эл мюлк университетибиз барды, керекли специалистле уа жетишмейдиле.Техника Италиядан келтириледи, терекле да алай, сетканы окъуна да бизни къыралда эталмайдыла. Ол а бир бек багъады. Бери келтиргинчи аны багъасына 40 процент къошулады».

Мюлкню  ал жыллада италиячы специалистле да жокълаучу эдиле.  Аны юсюнден а Мухажир былай айтады: «Бир профессор келеди, семинарла бардырады, лекцияла окъуйду, алай хар затны да толусунлай, ачыкъ айтыргъа уа унамайды. Болсада сынау аз-аздан жыйышдырылады. Жангылычларыбызда юйренебиз, эринмей, эрикмей кюрешсенг, ишни эбине жетмей къалмайса».

Бюгюнлюкде биригиуде билимли, кеслерини да иги сынаулары болгъан  адамла урунадыла. Ала: агроном, мелиоратор, эки бригадир, тамата механик, тракторчула эмда къалауурладыла. Иш хакъларыны да хатасы жокъду. Бек аз алгъан жыйырма беш-отуз беш минг сом алады. Мухажир ишчилерине не жаны бла да онг этерден артха турмайды. Сёз ючюн, ала  хакъсыз бир кере ауузланадыла. Техника, оборуование бла да предприятие жалчытылыныпды. Андан сора да,  мюлк къатындагъы бахчаны сатып алып, производствосун кенгертгенди. Алгъыннгы иеси ол жерге артыкъ уллу кюч  салмагъаны ючюн жангыдан ташланы, чырпыланы, башха  кир-кипчикни да кетерирге тюшгенди.

Байсыланы Мухажир Муртазланы Ахмат бла бирге кёплеге болушадыла. Сёз ючюн, жыл сайын бардырылгъан «Нарт оюнлагъа» ахча юлюш этмей къоймайдыла. «Мухажир а «Къайсыннга жюз атлам» деген проектни  бардырыугъа  бек тири къатышхан жашладан бириди. Закийибизге тийишли эсгертме этилирге керекди деп да, биринчи болуп, сёзню ол кётюргенди. Аны бла бирге, ол татлы тенг, антлы шуёхду. Бир кере болушдум, энди уа не керекди, деп къоймайды. Бек огъурлу адамды»,-дейди аны бир эллиси, «Къайсыннга жюз атлам» деген фондну таматасы Тетууланы Хадис.

 Мухажир салып ёсдюрген италиялы терекле жыйырма беш жылны ичинде тирлик берирге керекдиле. Алагъа къоратылгъан ахча уа беш-алты жылдан къайтарылыргъа.  Алай мюлкню иелери къысха заманны ичинде байыкъмай амалыбыз жокъду деп, анга итинмейдиле. Бек алгъа ахшы битимле бла адамланы ыразы этерге, халкъгъа жараргъа сюедиле. Жарагъан да этедиле.