Къырым ханны саугъасы

Бурун заманладан бери журтубузгъа жау аскерле чабыууллукъ эте тургъандыла. Бирлери жерибизни сыйырыргъа кюрешгендиле, башхалары уа адамыбызны жесирге алыргъа, малыбызгъа, мюлкюбюзге ие болургъа кюсегендиле. Болсада ала умутларын толтуралмагъандыла. Эр кишиле сау къадарда, душманнга мында тынчлакъ болмагъанды. Тиширыуларыбыз да чынтты жигитлеча кёргюзтгендиле кеслерин. Кёнделен аягъында Акъсакъ Темирни аскерлери бла уруш этген таулу къыз Табыналаны Атима халкъны эсинде къалгъанды. Журтуна къыйынлыкъ тюшгенде, кесича жигит тиширыуладан жюзге жууугъун тийишдирип, азиячыла бла къаты сермешгенди.

 Бир жол а къырым хан аскери бла жетгенди. Ала ары дери да жокълай-жокълай тургъанды бу жанларын. Келселе да, малкъарлыла айтыучулай, излегенлерин алып къайтхандыла сау къалгъанлары. Кёнделен башында Къан-Жолну эсгерсек, анда да таулула къырымлыла бла къаты урушхандыла. Эки жанындан да кёп адам къырылгъанды. Къан-Жол деп  да андан аталгъанды, асыры кёп къан тёгюлгенден. Нек эсе да, шёндю алайгъа Кинжал дейдиле.

Онсегизинчи ёмюрню экинчи жарымында уа къырым хан Басхан ауузуна киреди. Бир жерде тыйгъыч болмай, ол Тырныауузгъа дери жетеди. аскерле алайда Пёрк тюзюнде тохтайдыла, чатырла да къурайдыла. Бир къаууму уа, тёгерек-башны тинте, тар бла ёрге барады. Шёндюгю шахардан бираз ёргерек чыгъып, Басхан сууундан ётген кёпюр барды. Аны ары жанында, уллу ташны юсюнде, онг къолунда да мужурасы бла сюелип тургъан биреуленни кёредиле. Къатына жууукъ бармайдыла.

Была сууну бери жанындан къарайдыла, ол  да, жеринден тепмей, сын кибик сюеледи. Атып да кюрешедиле. Урабыз деселе, уралгъан да этерик болур эдиле, не эсе да къоркъутабыз дегендиле. Окъла башы бла учхан заманларында да ол санын окъуна тепдирмегенди.

Не аламат, не сейир дейдиле да, сюелгенни хапарын ханнга билдиредиле. Сора ол кеси да келеди алайгъа. Юч кюн бла юч кечени жау аскери да алайда турду. Экинчи ингиринде къаты жауун да жауады. Ол адам а жеринден тепмеди. Андан сора уа черекни ол жанындан бир жан кёрюнмейди. Тёртюнчю кюнню эрттенлигинде, тёзюмю къуругъан хан, быллай бир заманны  ичинде арымай-талмай, жеринден окъуна тепмей адам къалай сюелаллыкъды деп, келечиле жибереди. Быллай адамла жашагъан жерде, уруш этип, ишибиз барлыкъ тюйюлдю, андан эсе шагъырей болайыкъ, шуёхлукъ жюрютейик деп адамларына оноуун билдиреди.

Къырымлыла суудан ары ётгенлей, хар таш, терек, чырпы артындан сауутланнган адамла чыгъып, битеу ауузну толтурадыла. Аланы кёргенде уа хан бютюнда абызырайды. Андан сора уа уруш этер акъылны арталлыда къояды.

Ким эди ол адам таш юсюнде, кече-кюн, жауун-жел деп къарамай, жеринден тепмей сюелген? Къырым аскерле бу жанларына жете тебиреген хапар чыкъгъанда. Орусбий улу Басхан ауузну адамларын урушха хазырлайдыла эм Холам-Бызынгы,  Чегем Малкъар жанына да къуугъун жибереди. Къырымлылагъа «тюберге» уа кеси бек ышаннган, къарыуу-кючю да болгъан, уллу санлы адам Жаппуланы Тутаргъа буюрады.

Ол эди, аллай бир заманны кетмей, тюш юсюнде сюелген. Ючюнчю кюн ингир къуугъун кетген жанындан иги кесек сауутланнган адам келди. Эрттенлигинде уа жау аскерни аллына сюелдиле. Аланы кёргенден сора, башында айтханыбызча, хан уруш этерни, тау эллени тонауну акъылындан кетерди.

Алай ызына къайтырдан алгъа, Тутар бла шагъырей болургъа сюйдю. Кесине ушаш, уллу санлы бир къауум адам бла Жаппу улу келди ханнга. Нёгерлери арлакъда къалдыла, бу уа тюзюнлей аллына барды. Экиси да бир бирге кёп къарап турдула. Сора олтурдула да хапарлашдыла. Ханны шапалары быланы алларына аш-азыкъ келтирип тебирегенлеринде, Тутар нёгерлерине белги берди да, ала биргелерине малла  келтирген эдиле да, терк окъуна жаш ирикни сойдула. Къарап-къарагъынчы, жаубауур биширип, ханны аллына салдыла, учасын шишге орнатдыла. Гыбытны бухчагъын тешип, кёмюк эте тургъан зынтхы бозадан агъач аякъланы толтуруп, экисини да алларына салдыла.

Чакъырылмагъан къонакъла уа таулу жашланы алай терк къармашханларына сейирге къалдыла. Хан  таулу ашарыкъланы бек жаратханды. Бютюнда бозаны. Гоппандагъын бошагъандан сора, кёлю да жарып, Тутаргъа саугъала да бергенди, ол санда бир жесирни да. «Хан саугъаны бек сыйлысы – адамды. Бу да сени кибик бир жигит. Айтханынгдан чыкъмаз. Керек кюнюнгде, къая кибик, жанынгда сюелир», - дегенди.

Аны бла къырымлыла ызларына кетдиле. Тутар а ол жесирни биргесине элтди. Бираздан юйдегили да этди. Юй-журт ишлерге, энчи мюлк къураргъа да болушду. Кеси да Жапыр-Талада узакъ ёмюр жашап ёлгенди.

Тутарны уа Жаччи бла Маччи деп эки жашы болгъанды. Ала уста мараучула, къаячыла эдиле. Биринчи болуп  Элбрусну башына да Жаччи чыкъгъанды. Жарсыугъа, ол къагъытха тюшмей къалгъанды. Болсада таулула аны жигитлигин унутмагъандыла. Ол эсде къалыр ючюн, Элбрусха Жаччи чыкъгъан таулу деп да атагъандыла.

Османланы Хыйса.
Поделиться: