Деу фахмугъа уллу хурмет эте

Малкъар халкъны айтхылыкъ шайыры Мечиланы Кязим хажи туугъанлы быйыл 160 жыл толады.  Ол датагъа жоралап газетибизде энчи цикл ачылгъанды. Ол материалланы авторлары белгили алимледиле, кесаматчыладыла, адабиятчыладыла. Хар бирини кесини энчи оюму, фикири, акъылы.  Бюгюн биз басмагъа хазырлагъан  магъанлы материал  философия илмуланы доктору, профессор Эфендиланы Салихни поэтни чыгъармачылыгъына жоралагъан статьясындан юзюкдю. 

Мечиланы Кязимни маданият-тарых байлыгъы XIX ёмюрню экинчи жарымы эмда XX ёмюрню биринчи жарымы ары кирген сау тарыхлы ёмюрдю. Белгилисича, башхалагьа ушамагъан кючлю инсан - ол жамауат халланы бирикдирилгениди. Тарых болум фахмулу эмда акъыллы адамланы жамауат-политика, культура жашауну ал тизгинлерине чыгъарады. Ол заманны излеми болады. Малкъар халкъны маданиятыны тарыхында Мечиланы Кязим бла Къулийланы Къайсын аллай айырмалы адамла болгъандыла. Кязим  XIX ёмюрню биринчи жарымында, Къайсын а XX ёмюрню экинчи жарымында.

Мечиланы Кязимни бла Къулийланы Къайсынны малкъар халкъны ниет жашауунда кезиулери тарыхны излеми болгъанды. Ала, айырма¬лы инсанлача, аны къыйын жолларында къуралгъандыла. Кязим социальный къыйынлыкъланы кёзю бла кёргенди: биринчи дуния урушну бла Октябрь революцияны, Къайсын а уллу Ата журт урушха къатышханды. Экиси да халкъны туугъан жерлеринден кёчюрюуню кюйсюзлюгюн, миллетни сыйын-даражасын тюшюрюуню, ыспассыз этиуню сынагъандыла.

Кязимни бла Къайсынны поэзиялары заманны культурасыны, малкъар халкъны суратлау литературасыны айныууну сау тарыхлы кезиулерин кёргюзтеди. Аланы чыгъармаларын окъуй, литературабыз битеу да адам улуну культурасына къошулгъанын билебиз. Ол геокультура кенгликде керти да алгъа ычхыныу эди.

Кязим бла Къайсын геокультурада кенгликни созууда малкъар халкъны культурасыны историясында уллу магъананы тутхан, айтып- айталмазча феноменледиле. Бу эки закий поэтни хайырындан малкъар литература битеу дуния суратлау культураны системасына киргенди, алай бла уа ол шёндюгюлю цивилизацияны къолайына айланнганды. Андады Мечи улуну бла Къулий улуну бизни халкъыбызны тарыхыны аллында уллу къыйынлары. Устазы, сохтасы да кеси халкъыны тийишли жашлары эмда кеслери жашагъан ёмюрню чынтты гражданлары болгъандыла.

Мечиланы Кязим малкъар халкъны этнический сезимине эмда аны дуниягъа кёз къарамын бла дунияны кёре билиуюн къураугъа уллу себеплик этгенди. Аны бек магъаналы къыйынларындан бири да ма андады. Ол жамауат жашаугъа уллу намысы жюрюген инсанча киргенди, кеси халкъыны излеми эмда кюсеую бла жашагъанды. Кязим бир затдан да къоркъа билмеген, уллу акъыл байлыгъы, кишилиги да болгъан адам эди. Ол жалынчакълыкъны кёрюп болмагъан, акъылында болгъанны айтыргъа артха салмагъан, аз да бир тюрлю кёзбау эте бил¬меген, кесини намысын-сыйын сакълай билген адам болгъанды. Биз ма ол затлада кёребиз назмучуну кишилигин, эрлигин, бюгюле, тобукълана билмеген батырлыгъын да. Кязим тау бийлени зорлукъларына, халкъгъа ала этген артыкълыкъгъа къажау сюелгенди. Ол 1912 жылда окъуна былай жазгъанды:

Бюгюн Сюйюнч улу жарлы Ахматны,
Мужура бла уруп, башын жаргъанды.
Мени жюрегиме да ол мужура 
Ёмюрге сау болмаз жара салгъанды.

Аны «Махтанчакъ бий улуна» деген назмусунда да поэтни ёхтем ауазы эштиледи.

Бийикден къарайса сен,
Неге махтанаса сен?
Киши къыйынын ашап,
Келесиз дайым жашап.
«Тенг бол!» - деп, шилемейме,
Жалынсанг да - тенг болмам.
Мен, бир сёзюмю берип,
Сау тукъумунгу алмам.

Къулийланы Къайсын «Фахму эм акъылманлыкъ» деген статьясында былай жазгъанды: «Кязим зорлукъну кёрюп болмагъанды, байланы алларында ол бир заманда да баш урмагъанды. Ол хар заманда да тюзлюк жанлы болгъанды, къоркъа билмегенди, халкъ экиге юлешиннген класс жамауатда уа фахму бла батырлыкъ къаманы эки да жютю жанына ушайдыла. Бу оюм Кязимни къалай жашагъанын эмда ол къаллай адам болгъанын кёргюзтеди».

Мечи улуну поэзиясы бир затха эркинлиги болмагъан, терен тау тарлада ынчхагъаны эштилген халкъны къорууларгъа керек болгъан тарыхлы кезиуде жаратылгъанды. Ол кесини поэзиясы бла халкъны сезимин къозгъагъанды, ниет-къылыкъ жаны бла башха кёп халкъла да алгъа баргъан жолгъа бургъанды. Алай бла Кязим суратлау литератураны къурауну жолун салгъанды. Ол малкъар халкъны тарыхында алгъа барыуну бир заманда да болмагъанча деменгили атламы болгъанды.

Поэт зорлукъгъа, кюйсюзлюкге тёзмегенлей, хар заманда да уруннган халкъны къоруулаучусу болгъанды. Анга ма бу тизгинле да шагъатлыкъ этедиле:

Къарыусузгъа хайырым тийсин деп,
Эски гюрбежиде темир тюеме.
Халкъыма жетген азаплыкьны кёрюп,
Гюрбежиде, кёмюрча, кюеме.

Бу аламат ёлюмсюз тизгинле табийгъатны ариулугъуну, шошлугъуну къоюнунда жаратылмагъандыла, назмучу кесини гюрбежисинде къызгъан темирни тюйген кезиуде туугъандыла. Ала аллай жарсыу бла жазылгъандыла, поэтни жюрегине ауур жара тюшгенча. Алада аны къайгъылары айтылгъандыла, анга кёре уа халкъны осал жашауун ангылагъан къыйын тюйюлдю. Бу назму поэт -гуманистни жюрегини теренинден келген от ырхыгъа ушайды. Ол бек кючлю, адамны аркъа жиклерин титиретген, философия, адеп-къылыкъ жаны бла да оюмуну теренлиги кёргюзтюлген назмуду. Аны жюрегинг къозгъалмай окъургъа къыйынды. Бу ёлюмсюз тизгинлери ючюн аны аллында баш урама, миллет сезимни бла миллет ниетлени жая, бизни халкъыбызны насийхатчысы болгъан Кязимни деу фахмусуна уллу хурмет этгеними айтыргъа сюеме. Халкъны аллында аны уллу намысы, сыйы жюрюгени да андан болгъанды. 

Ол бек биринчи жерге намысны, тюзлюкню, огъурлулукъну, адамгъа хурмет эте билиуню, халкъланы араларында гуманизмни бла шуёхлукъну ниетлери жюрюрлерин салгъанды. Мечи улуну ангылаууна кёре, адеп-къылыкъ битеу халкъланы барысына да тийишли затды. Битеу адам улуна керекли адеплиликни бла ариу къылыкълылыкъны мурдорун сала келген, буруннгулу грекли философ Сократча, анда да битеулю адам улуна керекли ышанла болгъандыла  деп айтыргъа сюеме. Сократ барысы да бир жорукъ бла - социальный тюзлюкню жоругъу бла жашаргьа эмда анга кёре башчылыкъ этерге керекдиле дегенди. Кязим да алай сагъыш этгенди, ол затха къалай бла жетиширге боллугъуну жолун излегенди. 1910 жылда ол, жюреги къыйнала, былай жазгъанды:

Тик таулада суула энишге кетелле,
Къыш къыямасы, сууугъу ётелле.
Алай кетмейди халкъымы къайгъысы,
Сау болмай турады жюрек жарасы.

Былайда айтхылыкъ америкалы жазыучу Уильям Фолкнерни литература жаны бла Нобельни саугъасын ала туруп айтхан сёзлерин келтирирге боллукъду: «Поэт бош алай, къая зынгырдауу болуп къалаллыкъ тюйюлдю, ол адамгъа чыдаргъа эмда хорлап чыгъаргъа болушурукъ таянчакъ, чигинжи болуп сюелирге керекди».

Кязимни назмуларын окъуй, биз ол тилни уста билгенине сейир тамаша этебиз: тилини байлыгъына, аламат рифмаларына, тенглешдириу сыфатларына, кёп метафораланы тауушлукъларына эмда адамны жашаууну къыйматын, бийик тауланы арасында - къаяла ичинде жашагъан уллу дуниядан айырылып, кеси халкъыны къадары ючюн аны жарсыуларын кёргюзтген философия оюмуну теренлигине. Аны юсюнден поэт бы лай жазгъанды:

Жал борчум салып тузакъ,
Чабырым, тонум бузлап.
Мен жарлы элден узакъ
Турама, билмей бир зат.

Кязим хар затха да жюреги къыйналгъан, жумушакъ адам болгъанды. Поэт Шаркъны къыралларына кетип, кёп заманны айланнган кезиулеринде къалайда да, къайда да халкъ жарлылыкъда жашагъанын кёрюп, кесини миллетини жашауун женгиллетиуню жолун излегенди. Жууукъдагъы востокну къыралларында жолоучулукъда айлана, ол кесини жарсыуларыны юслеринден айтханды:

Узакъ къалып тауларыбыз,
Къыйын болду сафарыбыз,
Арыдыла санларыбыз,
Аз къалдыла сауларыбыз.
Былай болду къадарыбыз,
Неди анга мадарыбыз.
Ийман излеп ажашханбыз,
Эшитилирми хапарыбыз?

Кязимни назмуларында биз малкъар тилни бир аламатлыкъ тауушларын бла интонациясын кёребиз. Мечи улуну тилини усталыгъы - малкъар поэзияны историясында анга дери хазна тюбемеген сейирлик затды. Поэтни тилини усталыгъы алыкъа тинтилмеген проблемады. Ол лингвокультурология эм фольклор-философия жаны бла кесини тинтиу ишин бардырлыкъ алимлерин сакълайды. Кязимни поэзиясында бюгюнлюкде да этнокультура эм тил жаны бла башхалыкълары да тинтилмегенлей турадыла.

Мечиланы Кязимни культура-тарых байлыгъы закий поэтни адеп-къылыкъ дерслерин социально-философия жаны бла терен оюм этдириуню школуду. Туудукълагъа осуятча, ол уллу ниет байлыкъ къойгъанды. Бизни сёз устабызны мурдорун салгъан акъылманны поэзия тизгинлерине ол кёзден къарап тинтирге керекди. 

Кязим малкъар тилни башха тюрк дунияны, Орта эм Жууукъ Востокну тиллери бла фольклор-философия эм лингвокультурология байламлыкъларын биринчи кере кёргюзтгенди. Анга Восток цивилизацияны бешиги эди дерге боллукъбуз,араб эм перс тиллени иги билгенини хайырындан ол жууукъ эм Орта Востокну ниет культурасын терен ангылагъанды. Мечи улу Сауд Аравиягъа хаж къылыргъа жолоучулукъгъа бара, бу эки уллу тилни билмегенлей, Востокну буруннгулу цивилизациясыны историясын бла культурасын билирге онг болмагъанын ангылагъанды. 

Мечиланы Кязим ниет-адеп-къылыкъ жаны бла кёп зикирле къурагьанды. Назмучу алада жашауну къыйматын, аны къысхалыгъын, дунияда бир зат да ёмюрлюк болмагъанын терен философия халда кёргюзтгенди. Бир киши да кесин ёмюрлюк сунмасын дегенди:
Бир жан умут этмесин,

Бу дунияда жашаргъа 
- Узакъ узун хар заман 
Дуниядагъын ашаргъа.
Кимди ёлюмню сюйген,
Айтчы бир жууап манга?
Жюз минг жыл жашасанг да,
Ол кёп кёрюнмез санга.
Мен къоба тебиресем,
Чум таякъгъа таянып.
Анда боюн салырма,
Ёллюкме деп, ийнанып.

Зикирле Кязимни поэзиясыны уллу ниет байлыгъы болгъан дин-философия шедеврлеридиле. Алада ол малкъар халкъны ниет культурасыны айныуунда дин-философия, социальный адеп-къылыкъ этика проблемаланы кёреди.

Зикирле назмучуну чыгъармачылыгъыны 25 процентине жууукъну тутадыла. Артыкъда «Дуния» деген зикири кимни да терен сагъыш этдирирчады. Анда ол антология эм гносеология жаны бла жашауну дунияны бирлигини ёмюрлюк проблемаларына къарайды. Былайда жашау ёмюрлюк болмагъанын, хаух болгъанын, адам бу дуниягъа келгенича, кетген да этеригин айтады. Ол а битеу адам улуну жашауунда бола келген затды:

Дуниягъа чыкъгъан адам, 
Сен ёлюмге хазыр бол.
Ёлюмге мадар билген 
Жууабын айтсынчы ол.
Дуниядан кетген адам 
Келмейди бери къайтып.
Не бек къоркъсакъ да, ёлюрбюз.
Не этеме муну айтып.

Дунияны бла адамны жашауун ангылауда Кязимни кёз къарамы башхаракъ болгъанды, ол анга аналитика кёзден къарагъанды. Мечи улуну бу жаны бла оюму шарт жашауну адеп-къылыкъ жаны бла игилендириуге бурулгъанды, дуния ачы боранча, болгъанын унутургъа жарамазлыгъы айтылгъанды. 

Мечи улу малкъар халкъны тарыхында сау ёмюрню тутхан адамды. Аны хайырындан малкъар халкъ ислам динни культурасыны байлыгъыны системасына киргенди. Алай бла Кязим кеси халкъыны намыслы дин таматасы болгъанды. 

Кесини устазына уллу багъа бере, Къайсын былай жазгъанды: «Мечиланы Кязим малкъар таулада адамланы бек айтхылыкъларындан бириди... Биз барыбыз да бюгюнлюкде аны туугъан литературабызны мурдорун салгъан сёзню закий устасына, кесибизни ёхтемлигибизге санайбыз. Кязим Важа Пшавелича, Коста Хетагуровча, Габдулла Тукайча, Абай Къонанбаевча, уллу адамды».

Бюгюнлюкде тауланы деу жашы Мечиланы Кязимге мен да намыс бере, хурмет эте, ол эки ёмюрню чеклеринде, тарыхны къыйын кезиулеринде малкъар халкъны ниет жашауунда болмагъанча уллу магъананы тутханын чертип айтыргъа сюеме.

Поделиться: