Эл-Журт

Бахсан ауузу бла ёрге бара, Тырныаууздан юч-тёрт къычырым ётгенлей, Бахсан сууну сол жанында, ариу кюнлюм  бетде, тик къаяны аллында оюлгъан таш хунала бла юй-журт мурдорла кёребиз. Ала суу жагъадан башлап къая этегине дери жетедиле. Кенгден къарасанг, былай гитче жерчикге да ушайды. Алай жууукъ барсанг, аны уллулугъу, эркинлиги кёрюнеди. Элни баш жанында уа, ичине мал кирмезча къаты бегитилип, къабырстанны кёребиз.
 
Ол, аты таурухлада айтылгъан Эл-Журтду. Тюзлю, тёшлю жерлери да бар. Шимал жаны Къоргъашин таугъа тирелип тохтайды. Къыбыла жаны бла да, тарны экиге бёлюп, чокъуракъ тамычыланы тауусулмазлыкъ жырларын айта, Бахсан череги тенгиз таба ашыгъышлы барады.
 
Ёмюрлени саркъыуунда кёп белгили адамла жашай келгендиле бу элде. Ол санда Къарачайны къурагъан деменгили Къарча да. Андан сора да, атлары халкъ жырлада къалгъан Кърымшаухалланы Бекмырза бий, аны тёрт жашы: Элбуздукъ, Къамгъутбий, Къаншаубий, Гелястан. Дагъыда айсуратны кюн сыфатлы, ариу сюймеклигини жарсыулу иеси Гошаях бийче.
 
Бу журтдан аладан сора да чыкъгъандыла атлары айтылгъан инсанла. Хапарыбызда билалгъанларыбызны атларын сагъына барлыкъбыз. Чынг аллын Бекмырзаны юйюрюнден башлайыкъ. Аны ююнден кёп тюрлю таурухла жюрюйдюле. Билгенибизни айтайыкъ. 
 
Бекмырза бийни экинчи жашы Къамгъутбий тау элледе айлана, жюрюй тургъанды. Жау чапханда, халкъны бирикдирип, анга къажау сюегенди. Бир жол баргъанында, Гошаях бийчени сабий заманында кёрюп, урлап, Эл-Журтха алып келеди, ёсгенден сора кесине къатын этер акъыл бла. Жарсыугъа, ауруу тийип, Къамгъутбий ёледи.
 
Халкъны аллында уллу хурмети жюрюген адам эди. Бахсан сууну онг жанында, уллу жолдан узакъ бармай, бийик дуппурну башында акъ кешене ишлеп, Къамгъутбийни анда асырагъандыла. Гошаях бийче кеси ишлетгенди деген хапар жюрюйдю. Алай окъуна болур. Гошаях бийчени къаласындан къарасанг, кешене туура кёрюнеди.
 
Муну бла байламлы дагъыда бир таурухну эсгерейик. Бахсан ауузуна душман кирсе, адамла кешене аллына барып: «Тур, Къамгъутбий, бизге боллукъ болгъанды. Бахсан ауузу жау аскерден толгъанды», - деп, аны чакъыргъандыла. Ол а аты бла бирге кешенеден чыгъып, душманланы чач-тюк этгенди. Бир жол а биреулен къауум кере ётюрюк айтып къычыргъанды. Къамгъутбий, атына да минип, кешенеден чыгъып, ауузда айланып, жауну кёрмей, алдагъанларын ангылагъандан сора, ачыуланып, андан сора чыкъгъанын къойгъанды, деген таурух жюрюйдю.
 
Таулула кешенеге сакъ болгъандыла. Тийресине мал къоймагъандыла. Чырпы, чыгъана ёссе, къырып кетергендиле. Гошаях бийче да кешенеге келе-келе тургъан хапарла жюрюйдюле. Алгъын кешенени тийресинде чалыллыкъла, бахчала бар эдиле. Бюгюнлюкде уа тёгерегин чырпы басханды, чыгъанала ёседиле. Алай барса, кёпге созулмай, бу журт оюллукъду.
 
Муну баш жанында суу секиртме барды. Анга Жамауатдинни чучхуру дейдиле. Бурун заманлада Геккиланы Жамауатдин, илипин ишлеп, ол тийреде бахчасын, биченлигин сугъарып тургъанды.
 
Элни бир жанында уа, тик къаягъа жетген жерде, эски къаланы къабыргъасы эсленеди. Ол Гошаях бийчени экинчи къаласыды. Кёп жылла мындан алда Элбрус элде жашагъан Гюлюйладан бир акъсакъалдан эшитген эдим бийчени биринчи къаласы да болгъанын. Ол оюлгъандан сора ишленнгенди экинчиси, деп. Кёпден бери да ары барыр акъыл этип тура эдим. Алгъаракъда, нёгер да алып, чыгъама. Экибиз да оюлгъан къала таба тебиредик. Ашыкъмай, сёдегей-сёдегей бара, бирде оюлгъан хуналаны юслери бла, чыгъанала ичлери бла ётебиз. Оюлгъан журтлагъа къарайбыз. Сейир этесе, быллай тик жерде адамла къалай жашагъан болурла, къалай да ишлеялгъан болурла бу журтланы деп. Ол бийик тик жерлеге быллай уллу ташланы къалай да ташыялгъан болурла? Аланы араларында бек уллулары бардыла, адам бийиклиги тенгли бирле.
 
Дагъыда бир сейири – ташланы асламысы жонулупдула. Журтланы мюйюшлери да тюз къаланыпдыла. Иги устала ишлегени кёрюнюп турады. 
 
Къыйын болса да, бир кезиуледе, бу тийреледе жашау къайнагъанды. Тёшледе, сыртлада ташдан къаланнган журтла сюелгендиле. Тюзюрек жерлеринде уа адамла мирзеу ёсдюргендиле. Бюгюнлюкде уа оюлгъан хунала, юй мурдорла турадыла, озгъан жашауну шагъатларыча. Тёгереклерин юлкюле, чыгъанала, чырпыла басхандыла. Кюйдюргюч, тюртю, назы терекле, артишле ёседиле. 
 
Аланы ичлери бла ётюп, къаягъа тирелгинчи бардыкъ. Алайда оюлгъан къаланы къабыргъасын кёрдюк. Бир мюйюшю игирек сакъланыпды, бийиклиги эки метр чакълы болур. Тюп жаны уллу ташла бла къаланыпды. Баш жанындагъыла уа бираз гитчерекдиле.
 
Оюлгъан журтха къарай, анга ырхы зараны жетгенин ангыладым. Нек дегенде къала къырны аллында ишленнгенди. Аллай жерледе уа бир жыл къалса да, жюз жыл озса да, бир кезиуде уа ырхы келмей къалмайды. Къаланы ичи да ууакъ зыгъырдан толупду. Ол да ырхы келгенини бир белгисиди.
 
Бу журтха Гошаях бийчени экинчи къаласы дейдиле. Аны къатында бираз олтуруп, къаланы, аны иесини юсюнден да кёп сагъыш этип, къол аяздача кёрюннген эски элибизге да къарадыкъ. Сора, бу бийчени экинчи къаласы эсе, аны биринчи къаласы да бу тийреде болургъа керекди деп, аны излеп башладыкъ. Тик къаяны ырбыны бла энишгерек келип, къая ташладан къаланнган къабыргъаны тапдыкъ. Узунлугъу он метрден артыкъ болур, бийиклиги да – метр бла жарым. Къабыргъаны къалынлыгъы да метрден артыкъды.
 
Ичи, тышы да тюз къаланыпдыла. Ташла да бир бирлерине къыстырыкъла бла бегитилип. Къабыргъаны юч жаны да ташдан къаланыпдыла. Тёртюнчю жаны уа бийик, тик къаягъа тирелипди.
 
Бир заманда, тюзюн айтханда уа, онжетинчи ёмюрню биринчи жарымында, ташдан ишленнген къала сюелгенди. Хунаны аллында чачылып тургъан ташла анга шагъатдыла. Къаяны башында ташла юзюлюп, ала ойгъан болурла къаланы. Аны ал жанында юлкюле, чыгъанала ёсюпдюле. Тюзюнлей аллына барып къалмасанг, жанындан къарап кёраллыкъ тюйюлсе.
 
Биз да иги кесек айланнгандан сора тапханбыз аны. Ол бийчени къаласыды, эсе да, андан къалгъан ызлары. Андан берлакъда уа къаягъа чыкъгъан атлауучла бардыла. Башлары, жанлары да сыйдам ташла. Тюз да сюрме бла жонулгъанча. Къол бла ишленнгеннге ушайдыла. Ала уа Гошаяхны атлауучларыдыла. Бийче алайтын къаягъа чыкъгъанды. Аны ортасына жете баргъан жерде ыран барды. Анда сары эрик терекле ёседиле. Ала бийчени тереклеридиле.
 
Таурухда аты айтылгъан бийче бла байламлы дагъыда бардыла жерле. Сёз ючюн, Къара-Таш, баш иеси Къамгъутбийни гитче къарындашы Къаншаубий узакъ жолгъа кетсе, Гошаях къарауаш къызны – Къарачачны – да элтип, анга чыгъып, Тотур ёзеннге къарагъанды. Жырда аны юсюнден былай айтылады:
 
- Кел, Къарачач, Къара-Ташха барайыкъ.
 Къара-Ташдан тёбен таргъа къарайыкъ. 
Къаншаубийим келе эсе, жырлайыкъ,
Келмей эсе, чачыбызны жыртайыкъ…
Жиляй-жиляй Къара-Ташны жарайыкъ.
 
Къара-Таш Чилмиян къолда болгъанды. Арт жыллада ол тийреде ток ыз тартханда, аны трактор бла тюртдюрюп, суугъа атхандыла. Эл-Журтну тарыхыны бир бети аны бла жокъ болгъанды. 
 
Къаншаубий, зар адамланы хаталарындан къыйын ауруу тийип, дарман излей, элинден, журтундан узакъ кетип, ызына къайтмай къалады. Гошаях бийче, аны сакълай кетип, ол келмегенден сора, Къарачайгъа, Къарт-Журт элге, кёчеди. Ахыр жыллары да аны анда ётгендиле. Эрини да гитче къарындашы Гелястан да келип, аны бла къауум жыл жашагъан хапар да барды. Ёлгенден сора уа, бийче анда асыралгъанды.
 
Бир жол къарачайлы шуёхум бла ол жанына баргъан эдим. Къобан сууну сол жагъасында, бийик ариу кюнлюм бетде, буруннгу къабырстан барды. Аны ал жанында, башы да оюлуп, акъ кешенени кёргюзтдю. Ол Гошаях бийчени кешенесиди деди.
 
Жырда былай айтылады:
 
- Къаншаубийим, сени ючюн кёп къыйынлыкъ кёргенме.
Айлана кетип, Къарачайда аман бла ёлгенме…
 
Сюймекликни оюлгъан къалаларындан къарасанг, эл саулай къол аяздача туура кёрюнеди. Эл дегенде да, андан къалгъан оюлгъан таш хунала бла юй къабыргъала, озгъан жылланы шагъатларыча, сир къатып тургъан, къабырстанны мермер сын ташлары.
 
Бир къауум заманны бу элде адам жашамай да тургъанды. Эки жюз жыл мындан алда да Огъары Бахсандан бери Геккиланы Къамбекни жашлары Абут, Ибрай, Тюлкю, Чымай кёчюп келедиле. Аланы Тютю ёзенинде, Тютю къолда, Муккуланы тийресинде биченликлери, бахчалары болгъандыла. Жайда Огъары Бахсаннга келип, ишлеп тургъандыла.
 
Жол узакъ, жюрюген къыйын. Сора къарындашла Эл-Журтда тохтап, аны жангыртып тебирейдиле. Ёгюзле бла Адыр-Суудан уллу нарат томуроула ташыйдыла, юйле, баула ишлейдиле. Алай бла эл жангыдан къуралады.
 
Урушну аллында жыллада уа юч жыйырмадан артыкъ юй бар эди мында. Уллу Ата журт уруш башланнганда, жашла къазауатха кетгендиле. Аладан жаланда экиси – Баттал бла Чотча – къайтхандыла.
 
Артда Эл-Журтуна кёчгюнчюлюк сынаргъа да тюшдю. Геккилары да, бирси таулулача, Бахсан тарындан Орта Азиягъа кёчдюле. Топуракъ юлюшлерин анда тапханла, тыш жеринде къалдыла, саулары ызларына къайтдыла. Асламысы Тырныауузда тохтадыла. Эл-Журт а оюлгъанлай, чачылгъанлай къалды. 
 
Арт кезиуде бир-бир оюлгъан, чачылгъан эллерибизде адамла эски журтларын жангырта тебирегендиле. Терекле саладыла, бахча ёсдюредиле. Жууукъ заманда бу жанында да аллай ишле башланырла, таурухлу Эл-Журтха жангыдан ариу жашау келир деп ышанабыз. 
Османланы Хыйса.
Поделиться: