Таулу миллетни юсюнден билимни кенгертгендиле

Кавказлыланы жамауат къуралыууна, адамланы араларында болумлагъа, тёрелерине, жашау турмушларына, тин хазналарына россейли жолоучуланы, тарыхчыланы, этнографланы араларында сейир не заманда да уллу болгъанды. Тау халкъланы юйюр къуралыуларына, тукъумлагъа юлешиниулерини энчиликлерине, элге, жамауатда башчылыкъ этиуню халларына эс бютюнда уллу эди. Сёзге, белгили орус этнограф эм тарыхчы Марк Косвен былай жазгъанды: «…Кавказны халкъларыны жамауат къуралыулары политика жаны бла бийик даражалы болгъанды, халкъ  эркин болгъанды, аны бла бирге уа жамауатда низам  къаты эди…».  

Таулу миллетни юсюнден энчи айтханда, халкъ жашагъан жерни, жамауатны къуралыууну юсюнден тарых тинтиуле, шартла аз тюйюлдюле. Аладан биринчилени  Мигрелиягъа Леван Дидианиге Москвадан келечиле Федор Елчинни бла Павел Захарьевни  татар тилден тилманчлары жазгъандыла, дейдиле тарыхчыла.

1650-1652 жыллада жолоучула Никифор Толочанов эм дьяк Алексей Иевлев Имеретиягъа бара,  таулуланы жерлери бла ётгендиле. Ала миллетни юсюнден ол кезиуде къыралда билимни адамланы саныны, тёрелерини, къонакъбайлыкъларыны, эллени орналгъанларыны юслеринден шартла бла кенгертгендиле.

1745 жылда Илмуланы академиясы «Россейни атласын» чыгъарады. Тарых, этнография илмуланы айнытыуда ол уллу атлам болгъанын айтырчады. Анга Шимал Кавказны халкълары кийирилгендиле. Ол санда Бахсан ауузда жашагъан таулуланы тарыхларыны юслеринден да айтылгъанды.

1768-1775 жыллада Илмула академия Кавказгъа бир ненча жолоучулукъну къурагъанды. Аланы кезиуюнде   регионда жашагъан халкъланы социал-экономика болумлары тинтилгенди. Бу жолоучулукъдан сора уа академикле Иоган-Антон Гюльденштедт эм Петр-Симон Паллас, Илмула академияны сыйлы келечилери Иван Потоцкий эм врач Якоб Рейнеггс этнография жыйымдыкъны чыгъаргъандыла. Бу илму тинтиуле шёндюгю заманнга дери сакъланнганларын айтырчады. Алада уа таулу халкъ жашагъан жерни, адамла не бла кюрешгенлерини, адетлерини, тёрелерини, кийимлерини, антропология энчиликлерини юслеринден магъаналы  шартла  жыйышдырылгъандыла.

19 ёмюрню аллында Илмула академияны оноуу бла Кавказгъа энтта бир жолоучулукъ къуралады. Бери академик Генрих-Юлиус Клапрот келеди. Ол «1807-1808 жыллада Кавказгъа бла Грузиягъа жолоучулукъ» китапны басмалайды. Анда уа башха кавказ халкъла бла бирге таулуланы, къарачайлыланы да этнография энчиликлерин белгилейди.

20-чы жыллада уа «Тау халкъланы юслеринден къысха жазыула» деген тинтиуле басмаланадыла. Анда таулуланы эмда ала бла къоншулукъда жашагъан халкъланы юслеринден къысха айтылады.

Энтта бир чыгъармада бардыла таулуланы юслеринден билдириуле. Платон Зубов «Картина Кавказского края, принадлежащего России, и сопредельных оному земель в историческом, статистическом, этнографическом, финансовом, торговом отношениях» деген тинтиулени басмалайды. Китап 1835 жылда Санкт-Петербургда чыгъады. Анда уа Чегем  ауузда бла Малкъарда эмда башха тау жерледе жашау болумла ачыкъланадыла. Автор таулула уллу юйюрле бла жашагъанларына, алагъа  уа бир ненча тёлюню келечилери киргенлерине, жууукъла бир жерде орналгъанларына эс бургъанды.  

Кавказ халкъланы, энчи уа таулуланы тарыхларын тинтиуде энтта бир магъаналы илму ишни белгилерге боллукъду. Осип Константинов, Николай Колюбакин, Александр Неверовский, Василий Голенищев-Кутузов  19 ёмюрню 40-чы жылларында регионда болуп, кавказ халкъланы жамауат болумларыны юслеринден кенг шартланы жыйышдыргъандыла. Ала таулуланы «тукъум», «жамауат» юлешиниулерини юслеринден бай билим къойгъандыла.

  19 ёмюрню ортасына «1848 жылда Элбрусну тийресине жолоучулукъ» этнография жыйымдыкъ чыгъады. Ол таулу халкъны жашау болумуну, политика къуралыууну юслеринден толу эм тюз шартланы ачыкълагъанды. Аны аскерчи жазгъанды, алай ол атын букъдуруп къойгъанды.

Жолоучу Къарачайда Хурзук эм Учкулан элледе болуп, алада тёрели жамауатны, халкъны жашауунда шариатны жерини юсюнден оюмларын билдиргенди, дагъыда Кърымшаухалланы Магометде къонакъбайлыкъда болгъаныны, аны кезиуюнде эслеген тёрелени юслеринден  жазады.

Орусбийлада уа аскерчи 110-жыллыкъ Мырзакъулда тохтагъанды. Аны юсюнден   19 ёмюрню 20-чы жылларында венгерли жолоучу Жан-Шарль де Бесс да жазгъанын эсгертирчады. Къонакълагъа Мырзакъулну жашларындан бири Исмайыл тюбегенди. Аны аты артда битеу Шимал Кавказгъа белгили болгъанды. Аскерчиге   эллени, таулуланы жашау турмушларын, юйлерин кёргюзтгендиле. Дагъыда  анга аталыкъ, изеу, къанлы жаулукъну тёрелерини энчиликлерин   ангылатыргъа кюрешгендиле.

«Кавказ» газетде 1859 жылда 91-чи номеринде «Кавказда татар тайпала» деген чыгъарма басмаланады. Анда уа таулуланы, къарачайлыланы, ногъайлыланы  тарыхларыны, топография атланы, динлерини, адеп-къылыкъларыны юслеринден жангы эм толу шартла басмаланнгандыла. Очеркде жамауат  бийлеге бла къуллагъа юлешингенини,   бир-бир бий тукъумланы юслеринден да жазылады.

Сёзсюз, таулу халкъны тарыхыны юсюнден бу чыгъармалада толу шартла болгъандыла  деп айтырча тюйюлдю. Жолоучула кёз алларына тюшген, эслерин бёлген затланы юслеринден жазаргъа кюрешгендиле. Андан сора жыллада регионда энтта кёп алимле, этнографла болгъандыла, ала да миллетни юсюнден билимни кенгертиуге себеплик этгендиле. 

Тикаланы Фатима хазырлагъанды.
Поделиться: