Терен акъыллылыгъыбызны ачыкълагъан сёзле

Тышындан келип, малкъар халкъ бла танышхан жолоучула, алимле да не заманда да аны келечилерини терен акъыллылыкъларын, асыллылыкъларын, не ишни юсюнде да  ашыкъмай, оюмлап, аны алай тамамлагъанларын чертгендиле. Таулуланы ол шартларын ала кеслерини Кавказгъа жолоучулукъларыны юсюнден эсгериулеринде ачыкълагъандыла. Ала жаланда кёзбау сёзле болмагъанларына уа халкъыбызны фольклору, кёлден чыгъармачылыгъы да этеди. Малкъарлыла жашауда тенгликге, кертичиликге, адепге бла намысха къаллай магъана бергенлерини юсюнден бу сизге деп сайлагъан тизгинле айтадыла. Алада жаз тилге, лакъырдагъа бла чамгъа не заманда да жер табылгъанды.

 «Малкъар нарт сёзле» деп 1965 жылда басмаланнган китапда аны авторлары Отарланы Саид бла Улбашланы Ахмадия бек толу эм тынгылы жыйышдыргъан эдиле бизге, ызларындан келген тёлюлеге, аланы. Ма андан бир къаууму бла сизни да шагъырей этерге сюебиз. Нек дегенде кёпле ол айтыуланы кёбюсюню магъаналарын ангылагъан окъуна этмейдиле.

Шуёхлукъ, тенглик

Тенги болгъан тенгине къарар,

Тенги болмагъан женгине къарар.

Айыпсыз тенг излеген-тенгсиз къалыр,

Айырылыр тенг аяулуну тилер.

 Жёнгерин ташлагъан жолда къалыр,

Жолда жолукъгъан жолдаш болмаз.      

Кёп шуёх тутхан-шуёхсуз къалыр,

Тергеусюз жууукъдан тергеулю шуёх игиди,

Тенг - тенги бла, тирмен - тегенеси бла.

Тенг болсанг - бол, болмасанг –кенг бол.

 Харам тенгден ачыкъ жау игиди.

Осал тенгинг-ауананг кибик:

Кюн тийгенде-къатынгдан кетмез,

Кюн батханда-тапмазса.

Тенги кёпню-жауалмаз,

Акъылы кёпню-дау алмаз.

Хар элде бир ёгюзюнг болгъандан эсе,

Бирер танышынг болсун.

Шуёхунг кюйдюрюп сёлешир,

Жауунг кюлдюрюп сёлешир.

Адетлени юсюнден

Жаш келсе - жумушха, къарт келсе-тёрге.

Аманны тукъумуна къарама,

Игини  тукъумун сурама.

Арыкъ этни шорпасы татымаз,

Адеп базарда сатылмаз.

Атасына  ушагъан атасыча оноу этер.

Ач келгенни тойдургъан,

Кеч келгенни къондургъан.

Бир къойну эки кере  соймайдыла.

Биреу къатын келтирир,биреу атын ёлтюрюр.

Ёлюк кебинсиз къалмаз.

Жууугъу кёп - жарлы болмаз.

Игиге жюрюш жокъ, аманнга юлюш жокъ.

Келини ахшыны - уланы ахшы,

Келинин чайнагъан,жашын ашар, киеуюн чайнагъан,къызын ашар.

Къонакъгъа ашынгы бермесенг да, къашынгы бер.

Къонакъны мардасы ючдю, ючден озса, къонакъбайгъа кючдю.

Намысы жокъну-дуниясы жокъ.

Мал бермей, жууукъ болмаз, къар жаумай, сууукъ болмаз.

Сыргъасына къарама, акъылына къара.

Тенгинги жилятып, душманынгы къууандырма.

Тойгъан жерге тогъуз къаты.

Учагъа олтургъан бичакъсыз болмаз.

Чакъырмагъаннга барма, чакъыргъандан къалма.

Уялгъан айып тюйюлдю, уялмагъан айыпды.

Болумсузлукъ

Аты болмагьаннга жюген бергенлей.

Буттукъ ыйых кюнде тирилир.

Айыуну кёре тургъанлай ызын ызлай эди.

Ары - оракъ, бери - чалгъы.

Ат кёрмеген атха минсе, уруп, тюйюп атлатыр.

Къой кёрмеген къой кютсе, къуууп, сюрюп отлатыр.

Барны кёралмагъан, жокъгъа тёзалмагъан.

Бёркню эте билмей, ёре этди,

Эл а аны кёрдю да, тёре этди.

Бир тарыкъсанг - болушурла,

Беш тарыкъсанг - урушурла.

Бюрчеледен ёпкелеп, тонунгу отха атма.

Ёрге туруп кёрмей эди да, олтуруп къарай эди.

Ётмекни чайнай кетсенг, чий  болур.

Жарты молла дин бузар.

Аман жоргъа жол бузар,

Аман молла дин бузар.

Жолсуз барсанг, арбанг ауар.

Кимни сабаны битсе, аны тауугъу.

Кюн кёрмеген кюн кёрсе, кюндюз чыракъ жандырыр.

Эшек, мюйюз ёсдюреме деп, къулакъсыз  къалгъанлай.

Юре билмеген ит юйюне къонакъ чакъырыр.

Лакъырда

Гыдай эчки суугъа къараса, кесин улакъ сунар.

Айгъа алыр, бир кюннге ашар.

 Айланнган ит сюек табар.

Айраннга суу къош, телиге жол бош.

Ала-бере билмеген, берсе, кёзюне жукъу кирмеген.

Алауган къатынсыз къалгъанлай.

Аман азыгъын ташада  къабар.

Аман ит - юрюучю, аман къатын - кюлюучю.

Аман къатын, къонакъ келсе, сибиртки алыр.

Аман къызны анасы келечиси болур.

Аман терек бутагъын сёгер.

Аман шапа артын адамлагъа буруп ашар.

Аманнга къамичинги берсенг, атынгы да тилер.

Ахча болгъан жерде тенг кёп табылыр.

Аягъы басханны кёзю кёрмегенлей.

Аягъы киргинчи -таягъы.

Аякълыгъа жер бермеген, ауузлугъа сёз бермеген.

Биреуню къатыны биреуге къыз кёрюнюр.

Бузоула  ичине ёгюз киргенлей.

Ёлеме дегенни бла кетеме дегенни киши тыймаз.

Жарлы кёчюп тебиресе – бай кёрюнюр.

Жашны жумушха жибер да ызындан къара.

Жашы атасын юйретгенлей.

Жилян дугъуманы сюймей эди,

Ол а барып тешигинде бите эди.

Келсе, кете билмеген,

Кетсе, келе билмеген.

Кёзюнде тереги болгъан чёбю болгьаннга кюле эди.

Къайна къазан алты ай, олтур къонакъ жети ай.

Таулуну ала къылы кимни да болсун, арт акъылы мени болсун.

Тойгъа барсанг, тоюп бар, эски тонну къоюп бар.

Суу башын тыйгъан эмегенлей.

Кесин махтагъан – бир тели,

Къатынын махтагъан – эки тели.