Монглукъ- уруннган жерде болады

Зольск районда орналгъан Хабаз элни 1865 жылда Огъары Малкъардан кёчюрюлген   Созарукъланы, Уяналаны, Улбашланы, Аппайланы, Ёзеланы, Боташланы, Гошийланы, Саранайланы, Тебеланы, Джангуланланы эм башха тукъумланы келечилери къурагъандыла. 

Совет власть Хабазда Терк халкъланы  1918 жылда 16 февральда эм 15  мартда Пятигорскде бла Владикавказда  бардырылгъан экинчи съезди бошалгъандан сора тохташдырылгъанды.  Элден ары Таумырзаланы Юсюпню келечи этип ийген эдиле. Ол артха къайтхандан сора, Хабазда тюрлениуле  башланадыла, эллилеге жерлени юлешип тебирейдиле. Болсада ол иш алай тынч бармагъанды. Серебряковну башчылыгъында акъ гвардиячыла эм бандит къауумла, къара халкъгъа тынчлыкъ бермей, юч жылны ичинде болгъан ырысхыларын сыйырып, тонап айланнгандыла.

1920 жылда  къызыл аскерчиле, ол санда хабазчыла Улбашланы Рамазан, Томайланы Рамазан бла Хаджи-Мурат, Догучаланы Кёккез, Байрамукъланы Солтан, Тюбейланы Мухтар да элге кирип, акъланы къалгъан -къулгъанларын къыстайдыла. 

Хабазда власть тохташдырылгъанда сора  эл совет да къуралады, аны башчысына Байрамукъланы Солтанны саладыла. Андан сора элге Глашланы Махти, Жеттеланы Магомет да оноу этгендиле.

1922 жылда элде школ ачылады, ары сабийледен сора абаданла да жюрюп тургъандыла. Аны бла окъуй-жаза билгенлени саны бир кесекге ёсгенди. Болатланы Идирис элни мектебинде биринчи устаз болгъанды, артда ол ишни аны жашы бардыргъанды. 1923 жылда элде партия ячейка ачаргъа оноу этиледи, ары Томайланы Хаджимурат, Улбашланы Ахмат, Къайгъырмазланы Жагъафар, Аппайланы Къасым, Улбашланы Сарбий киредиле. Тийишли хазырланыу ишле бардырылгъандан сора эл совет да ишлеп тебирейди, Хабазны даражасы да кётюрюледи. Тюрлениуле элде маданият эм жарыкъландырыу жаны бла ишлени тирилтирге себеплик этедиле. Ол кезиуде элде комсомол биригиу да къуралады. 

1931 жылда  коллективизацияны кезиуюнде Хабазда «Дружба»  колхоз къуралады, анга Догучаланы Кёккез башчылыкъ  этгенди. Партиячыла  бла комсомолчула    эллилени ичинде жангы жашауну мурдорларын ангылатыу жаны бла ишни бардырып тургъандыла. Аны хайырындан,  окъуй-жаза билмегенле  азайгъандыла, партиягъа, комсомолгъа кирирге сюйгенлени  саны ёсгенди, эл мюлк тири айнып тебирегенди. Артда башда сагъынылгъан колхоз кёрюмдюлери бла бир кезиуде республикада алчыладан  бирине саналгъанды.

Ол заманда мюлкге Улбашланы Рамазан таматалыкъ этгенди.  Социалист эришиуде болдургъан ахшы кёрюмдюлери ючюн а ол Битеуроссей ара толтуруучу комитетни (ВЦИК) президиумуну сыйлы грамотасы бла саугъаланнган эди.

Белгилерча шарт: 1933 жылда  эл советлени араларында   бардырылгъан   битеуроссей конкурсну кёрюмдюлерине кёре  Хабаз эм игилени санына киргенди. Аны бла байламлы, Битеусоюз эм Битеуроссей толтуруучу комитетлени президиуму бир болуп,  хабазчылагъа ахча саугъаны къууанч халда бергендиле.

Башда айтханыбызча, Хабазны колхозу республикада эм уллуладан бирине эм жерлерин, малларын да къыйматлы хайырланнган мюлкге саналгъанды.   Уллу Ата журт уруш башланырны аллында элни 257 гектар сюргюсю, 1591 гектар чаллыкъ жери, 2500 тууары, 18 000 къою, 1000-ден аслам аты эм санап-саны болмагъан тауукълары,  башха юй къанатлылары да болгъандыла. Колхозну кесинде сют эм бишлакъ завод ишлегенди. Битеу республикагъа белгили Ауар-Сыртдан сора да, Ёнгешли жайлыкъ да Минги-Тауну этегине жетгинчи дери   3000 гектарда хабазчыла малла кютгендиле, жылкъыларын кечиндиргендиле.

Колхозну атлары Москвада ВДНХ-да бардырылгъан Битеусоюз кёрмючде бир ненча кере бийик саугъалагъа тийишли болгъандыла. 1939-1941 жыллада Къызыл аскерни атла бла жалчытханлары эм кёп жылланы ичинде ара мюлкде ахшы уруннганлары ючюн Хатукаланы Жаштуу бла Хусей, Кульчаланы Рамазан, Аппайланы Рамазан бла Къасым, Мокъаланы Хажи-Юсуф, Жангоразланы Абу къырал саугъала  алгъандыла. Ол кезиуде Улбашланы Рамазанны эл советни председателине айыргъандыла, КъМАССР-ни Баш Советине депутат этгендиле эм ВКП(Б)-ни область комитетине сайлагъандыла.

Отузунчу жылланы ахырында, Улбаш улу элге башчылыкъ этгенде, кёп ахшы тюрлениуле болгъандыла, партия эм комсомол ячейкала адамла бла тийишлисича ишлегендиле. Эл мюлкню айнытыргъа, халкъны къолайлыгъын игилендириуге уллу къыйын салгъанланы атларын хабазчыла бюгюн да унутмагъандыла.

Уруш башланнганда  Хабаздан  Ата журтну къорууларгъа 200- ден аслам жаш кетгенди. Къазауатда кёргюзтген жигитликлери ючюн Бёзюланы Ахмат, Тюбейланы Хаким, Томайланы Хажимурат, Улбашланы Ахмат, Ибрагим, Хабиж, Айтекланы Хажи-Ахмат, Какуйланы Магомет, Гузеланы Азрет, Къожукъланы Махти, Ботталаны Якуб  уллу къырал саугъалагъа   тийишли болгъандыла. Урушха кетген хабазчыланы 100-ден асламы Ата журтларын жаудан къоруулай жан бергендиле.

1956 жылда хабазчыла кёчгюнчюлюкден къайтып башлайдыла, 1957 жылда февральда «ХХ партсъезд» атлы колхоз къурайдыла. Аны председателине - Тюбейланы Нухну, партия ячейканы таматасына -Улбашланы Ахматны, эл советни башчысына уа Къайгъырмазланы Кёккёзню саладыла.  1960 жылда колхозну мурдорунда къойла жайгъан совхоз къуралады.   1990 жыллада Хабазны овцесовхозунда 20 000 къой, 300 тууар, эки жюз ат  эмда башха   ууакъ аякълы малла болгъандыла.

Хабазны тарыхы байды, бу материалда битеу шартланы, элни жигитлерини атларын сагъыныргъа онг болмагъаны  баямды. Биз жаланда къолубузда болгъан къагъытлагъа кёре хазырлагъанбыз аны. Эл  советге башха-башха жыллада  Тетууланы Аслан, Бёзюланы Абидат, Мусукланы Рамазан, Улбашланы Малик, Къайгъырмазланы Сарбий, Мутчаланы Фатима, Уяналаны Ибрагим, Чеченланы Алий, Богъатырланы Елена, Мутчаланы Борисбий, Къайгъырмазланы Казбек оноу этгендиле. Бюгюнлюкде жер-жерли администрацияны таматасы Тюбейланы Маринады. 

  Хабаздан битеу республикагъа, ол угъай эсе, дуниягъа окъуна атлары айтылгъан адамла чыкъгъанларын белгилерчады. Аппайланы Аскер Макарович таулуланы арасында филология илмуланы биринчи докторуду, КъМКъУ-ну малкъар кафедрасында ишлеп тургъанды. Ана тилни айнытыугъа  уллу къошумчулукъ этгенди. Ол, къарачай-малкъар тилни  диалектлерине эм башха темалагъа жоралап,  беш уллу иш эм ана тил бла байламлы бир ненча монография да жазгъанды.

Абшаланы Тахирни жашы Магомет битеу  дуниягъа белгили геофизик алимди. Ол физика-математика илмуланы докторуду, профессорду. Совет  Союзну къырал премиясына тийишли болгъанды, Россей Федерацияны илмусуну сыйлы къуллукъчусуду. Магомет Тахирович буз уруудан къоруулагъан  шёндюгюлю технологияланы къурагъанды, ата журтлу радиометеорологияны  айнытыугъа, Россейде эм тыш къыраллада буз ургъандан сакълау службаланы къураргъа уллу къыйын салгъанладан бириди.

Тюбейланы Юсюпню жашы Исхакъ республиканы  Правительствосунда эм башха жууаплы къуллукълада урунуп тургъанды, жыйырма жылны уа  КъМР-ни социал жаны бла жалчытыу министерствосуну таматасыны биринчи  орунбасары болуп ишлегенди.  Исхакъ Юсюпович  1944 -1957 жыллада репрессияланы сынагъан малкъар халкъны реабилитациялаугъа документлени жарашдырыугъа уллу къыйын салгъанды.  Аны ол заманда  халкъ ючюн къайгъырып этген иши бюгюн да унутулмагъанды. «КъМР-ни социал жаны бла жалчытыуну сыйлы ишчиси» деген даражагъа тийишли болгъанды.

 Мусукланы Тахирни жашы Алий   2014 жылдан бери Къабарты-Малкъар Республиканы Правительствосуну Председатели болуп ишлейди. Ары дери Алий Тахирович республиканы экономиканы айнытыу министри болуп тургъанды,  башха   жууаплы къырал къуллукълада да жетишимли уруннганды.    Ол «Ата журтну аллында къыйыны ючюн» экинчи даражалы орденни майдалы бла саугъаланнганды. КъМР-ни сыйлы экономистиди.

 Дагъыда ол элден кёп белгили адам чыкъгъанды, аланы барысын да бу материалда санап чыгъаргъа онг жокъду ансы.