ТАРЫХ БЕТЛЕ

Белгили орус жолоучу Александр Соборнов 1898 жылда Санк-Петербургда чыкъгъан «Родина» журналда, аны «Всемирный путешественник» деген приложениясында Малкъаргъа келгенини, мында кёрген затларындан очерк басмалагъанды. Кёнделенни юсюнден ол анда не затла айтханын аны бу къысха юзюгюнде окъургъа боллукъсуз.

…Кёнделеннге жууукълашхан жерде, ариу ауузда, къадама тауланы этегинде сиз кешенелеге тюбейсиз. Ала тюрлю-тюрлюдюле: тёбеле, таш хуралы дуппурла, бичен гебенлеге ушагъанла. Жанларында ууагъыракъ ташдан къаланнган кешенеле да бардыла. Ала бары да тау ёзденлени бла бийлени араларында, тышындан, Дагъыстандан, бу жерге киргенле бла, оруслула бла уруш этгенде да былайлада баргъан къанлы сермешлени ызларыдыла.

…Мени барлыкъ жерим Кёнделен ауулду эм аны тёгерегинде орналгъан къошла. Ала бла танышхандан сора, былайлада, бу кечинирге, баш тутаргъа къыйын жерледе орналгъан таулу татарлыланы бусагъатда жашау болумларыны юсюнден толу айтыргъа онг боллукъду…

Тау татарлыла – бу адам аягъы тутмагъан таулада бек аламат къойчуладыла. Кёнделенни жамауаты да аллай ишни сюйген адамладан къуралады. Была уруш этерге сюйген миллет тюйюлдюле, ишлеп, мангылай терлери бла табадыла кеслерине гыржын.

Кёнделен эл таула арасында орналыпды. Ала Минги тауну этеклеридиле. Сагъынылгъан бийиклени бир-бирлери Къызыл-Дорбун, Артаякъ, Арты-Къол, Жеркли-сырт деген атла жюрютедиле. Аланы башлары булутлада батадыла…

Кёнделен чунгурда, сууну эки жанында орналыпды. Суу, адам къолу жетип, бир ненча бутакъгъа бёлюнеди. Аланы хар биринде тирменчикле ишлейдиле. Ала бошалгъанлай, суу биягъы бир ызгъа жыйылады. Элни юч жаны тауладыла, тёртюнчюсю уа ауузгъа айланыпды. Алай бла ол желледен къорууланады, мында ол аз урады. Бийикледе желле ойнап, тау башларын къара булутла жапсала, бютюнда кюз артында неда къышда, Кёнделенде жаланда хауаны ауурлугъун сезесе. Ол къара булутла таудан юй башлагъа энселе, хауа бютюнда ауур болады. Къышда элни шимал жанын къар басыпды, бирси жанында уа ол жокъду. Жаз келип, кырдык чыкъгъынчы, эл да, аны тёгереги да мор кёрюнедиле. Жайда уа жашил зумуруд кийизле жабадыла тёшлени эм бахчаларында, алаша юйчюклени башларында да кырдык ёсген элни.

Кёнделен юч жюз юйден къуралады. Ала бары да сыйдам башлыдыла. Хар бир юйню аллында нартюх, картоф, сарымсах ёсген бахчасы барды. Ауулда бир ненча межгит да сюеледи. Ала юйледен уллуракъдыла. Юйле, межгитле да ташдан ишленип, топуракъ бла сюртюлгендиле.

Кёнделен атаулада насыпсыз, жарсыулу жерге саналады. Таурухлада айтылгъаннга кёре, ол адам сюеклени юсюнде орналыпды. Эл тёгерегин къуршоугъа алгъан кешенеле, къабырла ол затха шагъатдыла. Кёнделен жети кере тюп болгъанды дейдиле: саламелик, ёлет кирип неда Кавказны уруш этген тайпалары жоюп. Къартланы айтханларына кёре, сейир затла боладыла мында. Сёз ючюн, билмей тургъанлай эллилеге монглукъ келеди, сора саламелик жетеди да, мал, адам да жарлы боладыла. Неда бир башха къыйынлыкъ тюшеди…

Алай, огъурсуз жерде орналса да, Кёнделен (кенг ёзен) хар жолдан жангыдан тириледи – ары тау адамла келип, жашап башлайдыла…

Элни жамауаты – тау татарлы сюрюучюле, малчыла. Кавказ тауланы кийик халкъы болсала да, келбетли, къонакъны сюйген, таза ниетли адамладыла. Ала элден бла къошдан ары чыкъмайдыла, жаланда анда-мында бири болгъанды Нальчикде.

Ала иги ийленмеген тонла, чарыкъла, башларына эчки териден бёркле киедиле. Эр кишиле бары да беллеринде къама жюрютедиле. Уруш этерге угъай, – ала бир да болмагъанча мамыр, жумушакъ халкъдыла – чыбыкъ, эт кесерге.

Быланы сабийлери да къышда, жазда да жалан этлерине окъуна тонла киедиле, жаланаякъ болсала да, башларында уа къой бёрклери барды. Таулу тиширыула шалбарла, къолан кёлекле жюрютедиле, къышда уа – тонла да къаплайдыла, башларында – жаулукълары, аякъларында – чарыкълары.

Таулуланы ашлары гыржын, сют ашла эм къой этди. Гыржыннга мирзеуню ала Къабартыдан сатып алып, тери къапчыкъла бла келтиредиле. Будай гыржын мында аз жюрюйдю, аны асламында нартюх ундан этедиле. Аны кюлде биширедиле, локъумланы уа – ийнек не къой жауда. Сют ашла уа – жау, бишлакъ, айран – таулулада кёпдюле, бютюнда къошда. Айранны суу бла да жукъартадыла. Ол бек хайырлыды – ач болсанг, суусап къысса да, жарайды. Таулула дагъыда къой эт бла сарымсах салып шорпа не да шишлик этедиле.

Аланы бек баш ишлери малчылыкъды. Мал мында кёпдю. Элли, жюз тууар малы болгъанла аз тюйюлдюле.

Таулула муслийманладыла. Къызны эрге бергенде, къалым аладыла: эллиден бешжюз сомгъа дери. Аны бермез ючюн, бир-бирле къызны урлап къачадыла. Алай болгъанда, быллай адет жюрюйдю: аны ахлулары урлагъанланы ызларындан жетгенде, къызны кийими жыртылмай тура эсе, аны сыйырадыла, жашны уа бек аман тюедиле. Алай болмай, жаш къызны кийимин жыртхан эсе, ала артха къайтып кетедиле. Ол заманда тиширыуну жууукълары къалын тилерге эркин тюйюлдюле.

Кёнделенде жашау Азиядача эригиулюдю. Эр кишиле, тауда болмасала, эл орамларында неда юй башлада къауум-къауум болуп олтурадыла. Жашла топ къууадыла, таш атадыла неда ат оюн къурайдыла, атла бла юй башлагъа ёрлеп, алайдан секирип да эришедиле. Бир-бир ингирледе той да этедиле: къарсны, къобузну тауушунда лезгинканы неда сандыракъны тепсейдиле.

Кюнден беш кере белгиленнген сагъатда эфендини сохталары межгит башындан узун созуп, халкъны намазгъа чакъырадыла. Межгитлеге намаз этерге Аллахха бек табыннганла жюрюйдюле, асламында къартла. Къалгъанла уа намазларын юйде, жолда, тауда этедиле.

Таулула сабыр, жууаш халкъдыла; алада, къабартылыла, чеченлиле, ингушлула, башха кавказ халкъла бла тенглешдирсенг, уручулукъ, мурдарлыкъ дегенча аман ишле бек аз жюрюйдюле.

Бу халал тау халкъы къарангылыкъда жашайды. Элде жаланда эки оруслу барды – писарь бла аны юйдегиси. Асламы къошдадыла да, элде адам аз болуучуду. Жаланда бир-бирледе кёп боладыла ала – Мухаммат файгъамбарны туугъан эм ёлген кюнюн белгилегенде.

Кёнделенде мен 1896 жылда февральны жартысын бла март айны саулай тургъанма. Ораза заман эди. Сау кюнню эллиле ашамай-ичмей, тютюн окъуна тартмай туруп, кюн батхандан сора уа ол затлагъа эркин боладыла. Ол кезиуде эр кишиле межгитлеге жюрюйдюле. Тиширыула уа юйде намаз этедиле.

Таулуланы ийман жарытхан бетлери къууанчлыдыла. Бирлери, къатыма келип:

– Бизде игиди да? Айтчы, биздеми игиди, сиздеми?– деп сора эди.

Байрам бир ненча кюн барады. Ала той-оюн, чариш, таш атыу, ат оюнла эте, юйден юйге жюрюп, сыйланадыла. Сора жумушакъ жюрекли кёнделенчилени «Ой, Аллах, Алла…а…ллаах!» – деген сюйген айтыулары эшитиледи.