ЖАРЫМ ПАТЧАХНЫ САУГЪАСЫ

Османланы Къарабашны юй бийчеси Къарабашланы Залкъыны къызы болгъанды. ХIХ ёмюрню биринчи жарымында Залкъы Хурзукдан кёчюп келген эди. Ары дери Малкъар жанында Къарабашлары жашагъандыла деп эшитмегенбиз.

Залкъыны жети къызы бла юч жашы болгъандыла. Заманлары жетгенде, ала да бирер жерде юйюр къурайдыла. Къызла эрге барадыла, жашла юйдегили боладыла. Залкъыны сабийлеринден бек жигити, бек аты айтылгъан Кичибатыр болгъанды. Огъары Малкъарда байла-бийле бла кюрешгенди. Эки кере Сибирьни да сынап къайтханды. 1913 жылда Черек ауузунда болгъан къозгъалыулагъа къатышханды. Потёмкинчилени апарын да Огъары Малкъарда ол жайгъанды. Аны серебряковчула асхандыла. Малкъардан тышында да Кичибатырны кёп ышаннгылы адамлары болгъандыла. Аладан бири Азов тенгизни тийресинде жашагъан оруслу помещик. Аны нек сагъыннганыбызны артдаракъ ангыларсыз.

Башында айтханыбызча, Къарабашланы Залкъыны бир къызы Османлагъа барады. Аланы тёрт жашлары болады. Бек гитчелери – Баймырза.

Ол туугъан заманда асыры тюклюден, анасына кёргюзтюрге къоркъадыла да, къоншу элде бир жангы туугъан сабийге алышадыла.    Алышадыла дегенде да, сабийин кёргенде, анасы къоркъур деп (ауругъан тиширыу андан да бек къарыусуз болмасын деген акъыл бла). Тиширыу аязгъандан сора, ол сабийни анга кёргюзтедиле. Ана къагъанакъ сабий аныкъы болмагъанын жыйысындан ангылап къояды: «Сау эсе, мени сабийими бери тапдырыгъыз», – деп тохтайды. Не этерик эдиле, алдыла да келдиле. Жарсыды сабийин кёргенде анасы, болса да, артха уа тюртмеди. Кереклисин тапдырып, къарап турду. Сабий ёсюп, 4–5 жылы толуп, орамда нёгерлери бла ойнай тургъан заманда ала муну хыликкя  этип башлайдыла. Энди сабий сабийлигин этеди. Бу хапар Кичибатыргъа жетеди. Бир жол келеди да, жашны тап кийиндирип, алып кетеди. Ол биз башында айтхан Азов тенгизни тийресинде Тавриялы жарым айрыкамда жашагъан шуёхуна элтеди да, Баймырзаны анда къоюп кетеди.

Жашчыкъны элден узакъ болмай бир мал къошда тутадыла. Беш жыл озады, дагъыда беш жыл.

Баймырза орус помещикни къолунда ишлейди. Бир кюн Баймырзаны биргесине ишлегенледен бири келип, иелерине жашны юсюнден тюгю кетип, эти ариу тазаланнганыны юсюнден къууанчлы хапар билдиреди. Бу хапарны эшитгенлей, Кичибатыр салып къошха барады. Баймырзаны аурууу юсюнден кетгенин кёргенден сора, биргесине алып келеди. Андан сора Баймырза энди 2–3 жыл чакълы бирни помещикни аты бла аны къошларына, сабанларына барып, ол буюргъан жумушланы толтуруп тургъанды. Бютюнда бег а ол адам Баймырзаны малгъа къарагъанын, аны сюйгенин, андан терен ангылауу болгъанын бек жаратханды да, кесине управляющий этип салады. Османланы Къарабашны жашы Баймырза ол бай оруслу кишиде 40 жылы толгъунчу тургъанды. Аны кёре Кичибатыр терк-терк келип болгъанды. Баймырза къалгъан къошну аллында уллу гыйы таш болгъанды. Кичибатыр биринчи кере бери келгенде, жашчыкъны аны юсюне миндирип, ауузу бла тепсеу тартыу айтып, къарс къагъып, жашчыкъны тепсетген этгенди. Ким биледи, энди къачан къайтырма, сабийни эсинде бир зат къалсын дегенлигими болур эди. Артда къош нёгерлери ишден бош заманларында, Кичибатырча къарс къагъып, Баймырзаны тепсетип тургъандыла.

Башха жубанчлары болмагъанлагъа ол сейир кёрюне болур эди. Артдан-артха Баймырза ол ишге алай бериледи, къошда кеси къалса да, ташны башына чыгъып, жаланаякъ тепсеп болгъанды. Тепсеген дегенде да, сагъатла бла ташдан тюшмей тургъанды. Жашны бу къылыгъына артыкъда эс нек бургъаныбызны артдаракъ ангыларсыз.

Кюнлени биринде Азов тенгизни тийресинден Кичибатыргъа къагъыт келеди: «Жашыгъыз чырайы, сыфаты ариу болгъан адамды. Иш кёллюдю, къылыгъында бир шарайып табар затыбыз жокъду. Адамла арасында уллу намысы жюрюйдю. Тиширыуланы юслеринден айтханда уа, кеси къызымдан башлап, аны жаратмагъан элде хазна бири жокъду. Сен тенгимсе, шуёхумса. Сизни тёрегизни билеме. Жаш башха миллетлиге, башха динлиге шашхынчы, аны оноуун эт», – деп айтылады анда. Жашны атасы, къарындашлары, ана къарындашы Кичибатыр да Баймырзаны келтирирге жолгъа чыгъадыла.

Къонакълагъа битеу эл чыгъып тюбейди. Бек ариу кёредиле. Оруслу помещик бу жашны юлюшюдю деп, къойдан, тууардан да кёп мал береди. Келгенлеге да бирер ат саугъа этеди. Кетер кюнлеринде адамына, малына да жол азыкъ да салып, алай ашырады. Жыйын жолда къыйналгъан эсе да, адамларын да ачытмай, мал да къоратмай, Малкъар ауузуна жетеди. Шыннган-Сууну боюнунда тохтайды. Маллагъа суу ичиредиле. Адамла да солуйдула, абидез алып, намаз да этедиле. Энди тебирейик деп тургъанлай, эл жанындан Асанланы Гония юслерине чыгъып къалады. Салам береди, салам алады.

Малланы ичлеринде уа эки уллу ёгюз болгъанды, къулач мюйюзлюле. Алагъа мамича ёгюзле дегендиле. Асан улуну жаны кетеди ол ёгюзлеге.

«Айтхан багъагъызны берейим, бу эки малны манга сатыгъыз», – деп тохтайды. Ол заманда Кичибатыр Баймырзаны атасын Къарабашны бир жанына чакъырады да, оноулашадыла. Къайтып келип, оноуларын Асан улугъа билдиредиле. Аны уа юйюнде Бабий деп онтёртжыллыкъ къызы болгъанды. Жаш болса да, айтылгъан къыз эди. Кичибатыр оноуларын билдиреди.

«Сен, – дегенни айтды ол, – юйде къызынг Бабийни ма бу малланы иесине бер. Киеу къоллу, мал къол да боласа. Биз а жарагъан келин къоллу болабыз».

– Ыразымыса?

Асан улу бираз сагъыш этди да:

– Сизнича жууукъладан Аллах къачырмасын, ыразыма,– деди. Жаш-

ла, жангы жууукъ юлюшлерини къолларын тутуп:

– Аллах этилген ишни огъурлулугъун берсин, – деп алгъыш этдиле. Ары дери не къыз жашны кёрмегенди неда жаш къызны. Болсада таматала этген оноугъа аладан бири да угъай деп айтмагъанды. Жыл санларында уллу башхалыкъ болгъанлыкъгъа, бир бирни ангылап, ариу жашагъандыла, кёп сабийлери да болгъанды.

Ол жыл Баймырза элде турады. Экинчи жыл а жаз башында беш-алты нёгери бла Хаймаша жайлыкълагъа малларын да алып чыгъадыла. Айдаболланы Азнор Огъары Малкъарны старшинасы болгъан кезиудю. Ол жылда Заюковха бийик даражалы къуллукъчуладан биреулен келеди.

Хапаргъа кёре, жарым патчах болгъанды. Ким биледи, ол алай эсе да. Заюковда уллу той-оюн болады. Ары Малкъардан да барадыла. Тёгерекден кеслерине базыннган жигитле да жыйыладыла. Хар бири къонакълагъа хунерин кёргюзтеди. Азнор а, ары барырдан алгъа Хаймашагъа ётюп, Осман улуну алып келгенди.

Уллу арбазда адамла, тёгерек туруп, тепсерге сюйгенлеге жерни эркин этгендиле. Бир жанында – сыйлы къонакъла, аланы жанларында – къобузчула. Тепсеуле башланадыла. Экеу-экеу къызла, жашла чыгъып, усталыкъларын кёргюзтедиле. Кезиу Осман улугъа жетеди. Къызладан бирин чыгъарып тепсейди. Ол тепсеуюн бошап, къызны жерине элтип, артха бурулгъан кезиуде Айдабол улу къобузчуланы къулакъларына бир зат шыбырдайды. Олсагъат къобузчула «Асланбийни» согъуп тебирейдиле.

Осман улу, секирип, аякъ бурунларына туруп, адамланы аллы бла эки кере тёгерек айланып, къобузчулагъа да баш уруп, тойну уллусун башлайды. Тобукъларында тепсейди, аякъ бюгеди. Битеу билгенин, усталыгъын таулу жаш алайда кёргюзтеди.

Не къадар тепседи эсе да, арыгъан халы болмады. Сора ол сыйлы къонакъны аллына барып, онг къолун мангылайына тиреп, солдатча орус тилде: «Сизге саулукъ тилейме», – деп сюелди. Къонакъ адам асыры сейир этгенден, ёрге туруп, орус тилде бир къауум зат сорду. Малкъарлы жаш да анга ол тилде шатык жууап этди. Тепсегенине, сёлешгенине да асыры сейир этгенден, жарым патчах кёкюрегинден майдалларындан бирин тешди да, Баймырзаны къапталына тюйреди. Артда Баймырзаны юй бийчеси саугъаны Нальчикде багъалы затланы алгъан тюкеннге ётдюрюп, аны багъасына баш иесине багъалы пальто алады. Баймырза кёчгюнчюлюкде Къазахстанда ёлгенди. Ол заманда анга 100 жылдан атлагъан эди.