Маданият

Бу кюнледе республикада «Къабарты-Малкъар–100» деген  Битеуроссей кинофестиваль ётгенди. Аны чегинде тюрлю-тюрлю жанрлы фильмле  кёргюзтгендиле. Нени юсюнден эдиле ала? Не зат къайгъы этдиреди бюгюннгю кинематографияны?

Экинчи кесеги.

Бий-Мырза, Салал айтхан ырандан къутулуп, ол бекленип тургъан жерге къарагъанды. Алайдан огъарыда экеу олтуруп солурча бир тырхыкны эслегенди. Салал  тургъан жерге ётерге уа онг жокъ. Кёнделени эки къулач, бийиклиги тёрт къулач болгъан сыйдам бетден Салалны къалай ётгени сейир эди.

Хапар

Тау  эллерибизден биринде  уллу кенг арбазда, къалпагъын да сол къолуна алып, кюмюшбет чачын да жел тарай, узун бойлу бир эр киши сюеледи. Энишге къарайды, ёрге къарайды. Ёнчелеген этгенча, арбазны энине, узунлугъуна да барады. Сора юй аллына келди. Аны эшиги къаты этилип, уллу кирит салынып. Терезелери уа уалып.

Бизни Шохай деп бир шагъырейибиз барды. Бизни десем да, аны кёпле таныйдыла. Алай аны керти сырын, къылыгъын а хазна адам билмейди. Ол сёзюнде турмагъан, экибетлиди. Мен сизни аны бла шагъырей этейим.

Таулу халкъны аты бурун заманладан бери ёлюмсюз нарт таурухла бла жырлада айтыла келгенди. Халкъны жаны сау къадарда ол жырла бла тау­рухла унутуллукъ тюйюлдюле. Буруннгу грек мифледе Зевс, темирчи Гефест, тилчи Гермес, адамлагъа кёкден от алып келген Прометей, сюймекликни ёкюлю Афродита кибик аллай тейриле болгъан эселе, бизни нарт таурухлада – кюйсюз Фук, эриусюз Элия, нартланы азат этген Ёрюзмек, халкъ ючюн эмегенледен, Про­метей кибик, от алып къачхан Сосурукъ, Афродита кибик, ариу да, акъыллы да Сатанай, Гефест кибик, уста те­мирчи Дебет, Гермес кибик, ачы тилли, сёзчю Гилястырхан, дагъыда алагъа кёре башха нарт батырла, тейриле да тюбейдиле.

– Мен кёп зат сынагъанма, – дейди ушакъ нёгерим, – айырылыуну ачыуун да, жууукъ адамларым сатханларын да. Алай а барындан да бек мени сюймеклик къыйнагъанды.  Юйдегиси болгъан адамгъа сюймеклик… Алда келген эсе да, кетмегенди бир заманда да.

Жай чиллеси келип турса да, бизни элде артыкъ уллу къызыулукъ жокъду. Баям, тауладан келген салкъын хауа аны хорлап, бери жибермейди. Бир жаны – кюнден толу кюнлюм, бирси жаны – къара агъачлы чегет. Кесим ёсген тийреге – кюнлюмге къарайма. Юч сары, къысыр къая сюеледиле. Ортасындагъы, тюз да бизни юйню башындагъы, жютюдю. Жютю къая деп да андан айтадыла анга. Сабийликде нёгерлерим бла аны башында сабанлыкъгъа чыгъыучубуз тюшеди эсиме. Анда урушдан къалып, окъ тешиги бла темир бёрк тапханыбыз да эсимдеди.

Жашауунда кюн сайын бир жангы зат билген адамгъа насыплыды дерчады. Бюгюнлюкде халкъыбызны тарых байлыгъын, аны къуралыуу къалай болгъанын тохташдырыу, ачыкъланнган затланы да кенг жайыу керек жумушладан бириди. Аны магъаналыгъын ёсюп келген тёлюге ангылатыу а абаданланы борчларыды. Сёз ючюн, малкъарлыланы миллет кийимлерини юсюнден айта, энчи да тиширыула кийген жыйрыкъланы, аладагъы сейир окъала не себепден эм къалай бла сайланнганлары бек сейирди. «Мой дом -Эльбрус» деген китапда аны юсюнден тынгылы информация барды. Аны автору Залийханланы Михаилге ыспас этерчады.

Тышындан келип малкъар халкъ бла танышхан жолоучула, алимле да не заманда да аны келечилерини терен акъыллылыкъларын, асыллылыкъларын, не ишни юсюнде да  ашыкъмай, оюмлап, аны алай тамамлагъанларын чертгендиле. Таулуланы ол шартларын ала кеслерини Кавказгъа жолоучулукъларыны юсюнден эсгериулеринде ачыкълагъандыла. Ала жаланда кёзбау сёзле болмагъанларына уа халкъыбызны фольклору, кёлден чыгъармачылыгъы да этеди шагъатлыкъ. Малкъарлыла жашауда тенгликге, кертичиликге, адепге бла намысха къаллай магъана бергенлерин  бу сизге деп сайлагъан тизгинле  суратлайдыла

Ол жырчыды. Ата журтунда кесек заманчыкъгъа кёпле таныгъан, сюйюп тынгылагъан. Терк ёчюлген, кюйюп кетген жулдуз кибик. Энди жырламайды. Тынгыларгъа уа сюеди. Алгъын малчы къошлада, биченчи жыйында окъуна таматала тилеп жырлатыучу эдиле Ахматны. Он жыл да бола болмаз эди анга жырлап башлагъанда.  Къайда да, эл клубда, узакъ фермада да, сюйюп жырлаучу Ахмат жырламай тургъан эди бир къауум заманны. Алай а ол жарсыулу кюнледе окъуна, ол сахнагъа чыкъса, анга къалай тюбеучюлери эсиндеди. Алай ол эсгериулени тынчлыкъларын  терк-терк бузаргъа сюймеучюдю. Менсиниучю болмагъанды бир заманда да.